ماهیت حکم و انواع آن (قسمت اول)

– تعریف حکم در حقوق و فقه

تعریف و معنی حکم در فقه و حقوق متفاوت است؛

1 – معانی فقهی:

الف – دستور شرع اسلام، راجع به افعال مکلفین به‌طور مستقیم یا غیرمستقیم ( مکلف کسی است عاقل و بالغ و رشید باشد) خواه دستور الزامی باشد ( مانند امر و نهی ) و خواه نباشد ( مستحب و مکروه و مباح) به این موارد احکام تکلیفی اطلاق می شود.

احکام تکلیفی در مقابل احکام وضعی قرار دارد . احکام وضعی احکامی است که‌ به ‌طور مستقیم به رفتار و کردار انسان مکلف (مثل امر و نهی یا اجازه دادن) مربوط نمی‌شود، بلکه با قانون‌ گذاری خاص، به طور غیرمستقیم بر اعمال و رفتار انسان اثر می‌گذارد و در آن مقنن چیزی را سبب چیزی دیگر یا مانع یا شرط آن قرار می دهد مانند اتلاف که سبب ضمان می باشد و یا شهود که شرط طلاق می باشد.

حکم در این معنا در مقابل حق بکار می رود و از مهم‌ترین تفاوت بین حق و حکم، غیر قابل اسقاط بودن حکم و عدم امکان توافق برخلاف آن است، زیرا اختیار حکم به ‌دست حاکم است و محکومٌ علیه در این‌باره اختیاری ندارد.

ب – حکم در معنای اعم عبارت است از قانون شرعی می باشد ( شامل حکم تکلیفی( طلبی) و حکم وضعی).

ج- حکم به معنای رای قاضی که در مقابل فتوی علما به کار می رود. فتوی به نظر فقیه از روی اجتهاد و در غیر از سمت قضاء می گویند.

– انواع حکم فقهی:

حکم واقعی: به دو نوع حکم واقعی اولی ( حکم مستقیمی که بدون در نظر گرفتن موانعی همچون اضطرار و جهل به قانون و .. به موضوعی تعلق می گیرد؛ مثلاً اینکه برای نماز، وضو واجب است ) و حکم واقعی ثانوی ( در اینجا موانع مد نظر قرار می گیرد؛ مثلاً اگر وضو برای مکلف ضرر داشته باشد وی از جبیره استفاده می کند)

حکم ظاهری: حکمی که از اماره یا اصل عملی بدست بیاید و معمولاً در زمانی است که حکم واقعی موضوعی را ندانیم

حکم مولوی: حکمی از سوی شارع مقدس می باشد که شامل امر و نهی می شود و عصیان از آن مجازات و اطاعت پاداش دارد.

حکم ارشادی: حکم دستوری نمی باشد و به انگیزۀ ارشاد و هدایت مکلف صادر شده است.

حکم تأسیسی: حکم ابتدایى و ابداعی شریعت می باشد مانند عبادات

حکم امضایی: در مقابل حکم تاسیسی می باشد و تایید کننده ی  اعمال و عادات مفید و رایج در جامعه می باشد.

2- تعریف و معانی حقوقی:

مطابق ماده 299 آیین دادرسی مدنی، چنانچه رای دادگاه راجع به ماهیت دعوا و قاطع آن به طور جزیی یا کلی باشد، حکم و در غیر این صورت قرار نامیده می شود.

نکته: در امور حسبی که رسیدگی به آنها متوقف بر وقوع دعوی نیست عنوان حکم در تصمیم دادگاه به کار نمی رود که البته در برخی از موارد لفظ حکم را به کار برده است مانند حکم حجر ( ماده 65 امور حسبی) و همچنین آرا فرجامی که در ماهیت دعوی و قاطع آن نمی باشند در اصطلاحات مقنن و قضائی عنوان حکم را گرفته اند. (ترمینولوژی حقوق-محمّدجعفر جعفری لنگرودی )

– انواع حکم در حقوق:

1. حکم اصراری: به آن حکمی گفته می شود که دادگاه علی رغم نظر دیوان عالی کشور صادر نماید.
2. حکم اعلامی: حکم داد گاه معمولاً وضعیت حقوقی جدیدی را ایجاد نمینماید بلکه وضعیتی که در گذشته وجود داشته ، به موجب آن احراز و اعلام و آثار قانونی در محدودۀ خواستۀ خواهان برآن مترتب میشود. مانند حکم رفع تصرف عدوانی و تخلیه ید و …
3. حکم اعلان ( تاسیسی) : احکامی از سوی دادگاه صادر می شود که با صدور آنها وضعیت حقوقی جدیدی به وجود می آید مانند ماده 536 قانون تجارت «حکم اعلان ورشکستگی و همچنین حکمی که به موجب آن تاریخ توقف تاجر در زمانی قبل از اعلان ورشکستگی تشخیص شود قابل ‌اعتراض است»
4. حکم ترافعی و غیر ترافعی : حکم ترافعی به آرایی از دادگاه‌ها گفته می‌شود که راجع به ماهیت دعوا و قاطع آن باشد؛ حکم غیر ترافعی ، در مواردی است که اختلاف و دعوایی در میان نیست مانند امور حسبی.
5. حکم حضوری: طبق ماده 303 آیین دادرسی مدنی، حکم دادگاه حضوری است مگر اینکه خوانده یا وکیل یا قائم مقام یا نماینده قانونی وی در هیچ یک از جلسات دادگاه حاضر نشده باشد و به طور کتبی نیز دفاع نکرده باشد و یا اخطاریه، ابلاغ واقعی نشده باشد.
6. حکم غیابی: حکمی که حضوری نباشد غیابی محسوب می شود.

سه شرط برای احراز حکم غیابی در شورای حل اختلاف  وجود دارد ودر صورت عدم وجود هریک از سه شرط زیر، رای حضوری محسوب خواهد شد: ( ماده 25 قانون شورای حل اختلاف)

1. خوانده یا وکیل یا قائم مقام قانونی وی در هیچ یک از جلسات حضور نداشته باشد،
2. هیچ گونه دفاع کتبی نکرده باشد،
3. دادخواست ابلاغ واقعی نشده باشد. مشابه منطوق همین ماده در مورد حکم دادگاه در ماده 303 آیین دادرسی مدنی نیز وجود دارد.

همچنین بخوانید:

قسمت دوم ماهیت حکم و انواع آن