ماهیت ضرب و جرح و انواع ان و مجازات آن در نظام حقوق کیفری ایران

– تعریف ضرب و جرح :

در توضیح تعریف ضرب و جرح و موارد مرتبط با آن که هر کدام در قانون مجازات اسلامی تعاریف خود را دارد،می توان گفت که؛ شامل قصاص نیز میشود و چه  عمدی باشد و چه به غیر عمد شامل محکومیت حبس و دیه نیز میشود و پس از تشخیص پزشکی قانونی و گزارشات مرتبط و کارشناسی های لازم برای متهم مجازات لازم در نظر گرفته میشود .

جرح به معنای وارد کردن آسیبی به شخص است که موجب پارگی و ایجاد خون ریزی در فرد آسیب دیده می شود که این آسیب براساس جراحت وارده دارای شدت و ضعف خواهد بود . به هر آسیبی که جراحتی کمتر از قتل را در بدن شخص آسیب دیده ایجاد کند ، می گویند جرح که بر اساس همین شدت و ضعف جنایت وارده ، مجازات وارد کننده نیز متفاوت خواهد بود . جنایت بر عضو ناشی از جرح ، جنایتی است که موجب قتل شخص آسیب دیده نمی شود و تنها آسیب بر اعضای بدن شخص وارد شود .

ضرب و جرح در قانون قانون مجازات اسلامی در ماده ۶۱۴ خود صراحتاً عنوان داشته است که اگر کسی اقدام به ضرب و جرح عمدی فرد دیگری نماید که این ضرب و جرح منجر به نقص عضو، شکستگی یا از کار افتادگی احدی از اعضای بدن…ضرب و جرح، وارد کردن آسیب به بدن اشخاص است که یا در منازعه جمعی رخ می دهد یا به صورت فردی علیه تمامیت جسمانی شخص دیگر.

ضرب و جرح یا با قصد قبلی است یا نوعش به صورتی است که شخص جانی قصد قبلی ندارد اما می داند با این رفتار به شخص مطمئنا آسیبی وارد خواهد شد ، که در این صورت عمدی خواهد بود . زمانی که جانی قصدی برای ضرب و جرح ندارد و عملش هم نوعا وارد کننده آسیب نیست، ضرب و جرح غیر عمدی خواهد بود .ضرب و جرح در اصلاح عامیانه میان مردم ، کنار هم به کار می روند، اما باید به این نکته توجه داشت که ضرب و جرح از نظر معنای حقوقی دو واژه ای هستند که معانی متفاوتی از یکدیگر دارند. ضرب به معنای آسیبی است که به شخص وارد می شود اما باعث پارگی ، شکستگی و موجب خون ریزی در بدن او نمی شود ، مثلا با خون مردگی یا قرمز شدن خودش را نشان می دهد . گرچه، ضرب، پارگی و خون ریزی ندارد، اما نمی توان گفت که مجازاتی هم ندارد .متناسب با نوع آسیبی که از طریق ضرب به بدن شخص آسیب دیده وارد می شود، برای مجرم مجازات دیه یا ارش یا تعزیر در نظر گرفته خواهد شد . اگر به واسطه آسیب وارده بدن شخص کبود شود، شخص می تواند بر اساس مواد 714 و 777 قانون مجازات اسلامی تقاضای پرداخت دیه کند .

• ماده 714 قانون در تعیین میزان دیه کبودی صورت بیان کرده است که « میزان دیه کبودی صورت معادل سه هزارم دیه کامل است. صدمات موجب سیاه شدن پوست صورت شش هزارم ، کبود شدن آن سه هزارم و سرخ شدن آن یک و نیم هزارم دیه کامل است و همچنین تغییر رنگ پوست سایر اعضای بدن هم نصف موارد گفته شده است.»
• ماده 744 قانون در مورد کبودی سایر اعضای بدن به جز صورت میزان دیه پرداختی را این گونه بیان کرده است « مقدار آن یک و نیم هزارم دیه کامل است ، اما این میزان دیه برای کبودی بدن بر اساس اینکه در کدام قسمت از بدن اتفاق افتاده باشد و چقدر مشخص باشد ، متفاوت است»

نکته: ارش ، مقدار پولی است که به عنوان جبران خسارت مالی یا بدنی به فرد آسیب دیده پرداخت می‌ شود . در قانون مجازات اسلامی برای ارش مقدار خاصی تعیین نشده است و قاضی رسیدگی کننده به موضوع بر حسب نوع آسیب، میزان آن را با کمک پزشکی قانونی تعیین می کند . ارش به آسیب هایی تعلق می گیرد که کمتر از کبودی باشد، مثلا باعث ایجاد تورم در بدن یا سر یا صورت شخص آسیب دیده از جنایت بشود . اگر علاوه بر ورم کردن بدن یا سر و صورت شخص ، ضربه وارده بر او سبب تغییر رنگ پوستش هم بشود ، مجازات وارد کننده جنایت هم دیه و هم ارش خواهد بود .

نکته: اگر جنایت بر عضو ، عمدا بر بدن شخص آسیب دیده وارد شده باشد، در صورت تقاضای مجنی علیه یا همان شخص آسیب دیده، او می تواند در صورت وجود داشتن شرایطی تقاضای اجرای قصاص عضو شخص جانی را از دادگاه داشته باشد ، اما اگر شرایط قصاص عضو وجود نداشته باشد او تنها می تواند که از وارد کننده جرح بر اعضای بدنش تقاضای پرداخت دیه کند، همچنین از دادگاه نیز بخواهد که جانی را تعزیر کند .

• مطابق ماده 614 قانون مجازات اسلامی« هرکس عمدا به دیگری جرح یا ضربی وارد آورد که ‌موجب نقصان یا شکستن یا از کار افتادن عضوی از اعضا یا منتهی به ‌مرض دایمی یا فقدان یا نقص یکی از حواس یا منافع یا زوال عقل‌ مجنی‌ علیه گردد در مواردی که قصاص امکان نداشته باشد چنانچه‌ اقدام وی موجب اخلال در نظم و صیانت و امنیت جامعه یا بیم ‌تجری مرتکب یا دیگران گردد به دو تا پنج سال حبس محکوم‌خواهد شد و در صورت درخواست مجنی ‌علیه مرتکب به پرداخت‌ دیه نیز محکوم می ‌شود . »

نکته: زمانی وارد کننده جنایت بر اعضای بدن چه ضرب و چه جرح ، همراه با پرداخت دیه به مجازات تعزیری نیز محکوم می شود که به نظر قاضی رسیدگی کننده ، عمل او نظم و امنیت جامعه را نیز مختل کرده باشد ، یا اینکه بیم آن رود که اگر مرتکب جرم، مجازات نگردد، خود وی یا دیگران، آن عمل را تکرار کنند.

نکته: اگر ضرب و جرح وارد شده به شخص در درگیری دسته جمعی رخ داده باشد مانند دعواهای خیابانی یا غیره، عنوان جرم می شود نزاع دسته جمعی که این یک جرم عمومی است و با بخشش شخص آسیب دیده هم مجازات افراد شرکت کننده در نزاع از بین نخواهد رفت .

– مطابق ماده ۶۱۵ قانون مجازات اسلامی بخش تعزیرات « هرگاه عده ‌ای با یکدیگر منازعه نمایند هریک از شرکت‌ کنندگان در نزاع حسب مورد به این مجازات ها محکوم خواهند شد و در صورتی که نزاع منتهی به انواع قتل شود به حبس از یک تا سه سال ، در صورتی که منتهی به نقص عضو شود به حبس از شش ماه تا سه سال و در صورتی که منتهی به ضرب و جرح شود به حبس از سه ماه تا یک سال . »

– تعریف ضرب و جرح عمدی :

– ضرب و جرح عمدی : زمانی ایجاد آسیب به شخص دیگر از نوع ضرب یا جرح عمدی خواهد بود که شخصی وارد کننده آسیب با نیت قبلی و با قصد ، به دیگری آسیب بزند . چه آسیب وارده موجب قطع عضو بشود و یا صرفا منجر به ایجاد کبودی یا تورم و غیره شود .

همچنین ممکن است جانی یا وارد کننده آسیب، قصدی برای ایراد جنایت نسبت به تمامیت جسمانی یا ضرب و جرح طرف مقابلش نداشته باشد، اما نوعا عملی انجام دهد که این عمل باعث ایجاد آسیب شود . مثلا قصد و نیت جانی تنها تادیب شخص یا دور کردن او صحنه درگیری باشد و به وسیله چاقو به او صدمه ای بزند .

در این حالت چون قصد او قطع عضو یا جرح طرف مقابلش نیست نمی توان گفت جرم او از حالت عمدی خارج شده است . بلکه چون نوع وسیله انتخابی او برای انجام این کار چاقو بوده و باید این پیش بینی را می کرده که با استفاده از چاقو امکان ورود آسیب وجود خواهد داشت . در این صورت با این که جانی قصد وارد کردن آسیب را نداشته است اما این جراحت وارد شده است پس عمل او جرم عمدی محسوب می شود .

مطابق ماده 290 قانون مجازات اسلامی جنایت در موارد زیر عمدی محسوب می شود :

1 – هرگاه مرتکب با انجام کاری قصد ایراد جنایت بر فرد یا افرادی معین یا فرد یا افرادی غیر معین از یک جمع را داشته باشد و در عمل نیز جنایت مقصود یا نظیر آن واقع شود ، خواه کار ارتکابی نوعا موجب وقوع آن جنایت یا نظیر آن بشود ، خواه نشود .

2 – هرگاه مرتکب ، عمدا کاری انجام دهد که نوعا موجب جنایت واقع شده یا نظیر آن ، می گردد ، هرچند قصد ارتکاب آن جنایت و نظیر آن را نداشته باشد ولی آگاه و متوجه بوده که آن کار نوعا موجب آن جنایت یا نظیر آن می شود . مثلا مرتکب جرم آگاه است که شخص مورد نظرش فلج است و قادر به شنا کردن نیست و او را در استخر آبی پرت می کند و آن شخص در اثر این کار به کما می رود یا آسیب جسمی می بیند .

3- هرگاه مرتکب قصد ارتکاب جنایت واقع شده یا نظیر آن را نداشته و کاری را هم که انجام داده است، نسبت به افراد متعارف نوعا موجب جنایت واقع شده یا نظیر آن، نمی شود لکن درخصوص مجنی علیه، به علت بیماری، ضعف، پیری یا هر وضعیت دیگر و یا به علت وضعیت خاص مکانی یا زمانی نوعا موجب آن جنایت یا نظیر آن می شود مشروط بر آن که مرتکب به وضعیت نامتعارف مجنی علیه یا وضعیت خاص مکانی یا زمانی آگاه و متوجه باشد . مثلا شخصی در لبه پرتگاه از پشت دیگری را می ترساند ، در اثر واکنش ناخوداگاه او منجر به پرت شدنش از پرتگاه و قطع عضو یا فلج شدنش می شود .

4 – هرگاه مرتکب قصد ایراد جنایت واقع شده یا نظیر آن را داشته باشد، بدون آنکه فرد یا جمع معینی مقصود وی باشد، و در عمل نیز جنایت مقصود یا نظیر آن، واقع شود، مانند اینکه در اماکن عمومی بمب گذاری کند .

تبصره ۱ – در بند (ب) عدم آگاهی و توجه مرتکب باید اثبات گردد و در صورت عدم اثبات، جنایت عمدی است مگر جنایت واقع شده فقط به علت حساسیت زیاد موضع آسیب، واقع شده باشد و حساسیت زیاد موضع آسیب نیز غالبا شناخته شده نباشد که در این صورت آگاهی و توجه مرتکب جرم باید اثبات شود و در صورت عدم اثبات، جنایت عمدی ثابت نمی شود .

مثلا مرتکب نداند که قلب شخصی با باتری کار می کند و در غالب شوخی مشتی به سینه او می زند که منجر به آسیب جدی با مرگ می شود که در این صورت عدم علم او باید ثابت شود .

تبصره ۲ – در بند (پ) باید آگاهی و توجه مرتکب به اینکه کار نوعا نسبت به مجنی علیه ، موجب جنایت واقع شده یا نظیر آن می شود ثابت گردد و درصورت عدم اثبات، جنایت عمدی ثابت نمی شود .

مطابق ماده ۵۶۷ قانون مجازات اسلامی « در مواردی که رفتار مرتکب نه موجب آسیب و عیبی در بدن گردد و نه اثری از خود در بدن برجای بگذارد ضمان منتفی است لکن در موارد عمدی در صورت عدم تصالح ، مرتکب به حبس یا شلاق تعزیری درجه هفت محکوم می‌شود . ) یعنی ضرب و جرح اگر عمدی باشد و شاکی رضایت ندهد، هر چند کم هم دارای مجازات خواهد بود .»

– تعریف ضرب و جرح غیر عمدی :

– ضرب و جرح غیر عمدی : با توجه به تعریفی که ما از ضرب و جرح عمدی ارائه دادیم و تعاریفی که ماده 240 قانون مجازات اسلامی از جنایات عمدی کرده است ، هر آنچه که به جز از این موارد باشد، ضرب و جرح غیر عمدی طلقی خواهد شد .

مثلا مرتکب اگر ثابت کند که نمی دانسته قلب شخصی با باتری کار می کند یا هر مشکل و بیماری دیگری که نمی دانسته است داشته و در اثر عمل او آسیبی وارد شود که نوعا باعث ایجاد آسیب در اشخاص عادی نمی شده است، این ایراد صدمه غیر عمدی خواهد بود . مانند این که او نمی دانسته پرده گوش دوستش مشکل دارد و با ایجاد ضربه ای به گوش او طرف مقابلش کر شده است. در این صورت نمی توان گفت که عمل او عمدی بوده است .

در صورتی که شخصی در مقام دفاع از جان، مال و ناموس خود یا دیگری یا آزادی تن خود یا دیگری در برابر تجاوز یا خطر قریب الوقوع عملی انجام دهد که آن عمل ذاتا جرم محسوب می شود مثل قتل، ضرب و جرح و غیره دفاع مشروع محسوب و مجازاتی بر او بار نخواهد بود . این نوع از دفاع زمانی دفاع مشروع خواهد بود که شخص وارد کننده آسیب و جنایت قدرت دفاع به صورت های دیگر از خودش نداشته باشد و نیاز جدی هم به کمک داشته باشد .

البته برای این که ضرب و جرح مجازات نداشته و دفاع مشروع تلقی شود، باید شرایطی وجود داشته باشد و این شرایط نزد قاضی اثبات شود . شرایط دفاع مشروع عبارت اند از :

1. رفتار ارتکابی برای دفع تجاوز یا خطر ضرورت داشته باشد.
2. دفاع مستند به قرائن معقول یا خوف عقلائی باشد.
3. خطر و تجاوز به‌سبب اقدام آگاهانه یا تجاوز خود فرد و دفاع دیگری صورت نگرفته باشد.
4. توسل به قوای دولتی بدون فوت وقت عملا ممکن نباشد یا مداخله‌ی آنان در دفع تجاوز و خطر مؤثر واقع نشود.( ماده 156 قانون مجازات اسلامی)

امکان توسل به مامورین انتظامی بدون فوت وقت ممکن نباشد یا این که مداخله آن ها در رفع تجاوز یا خطر موثر نباشد . وجود همه این موارد نام برده شده برای تحقق دفاع مشروع ضرروی و لازم است و نبودن آن ها موجب خواهد شد که دفاع ، مشروع تلقی نشود.