حَجْبْ در ارث ،انواع آن و آثار ناشی از آن

مفهوم حجب در ارث ،انواع آن و آثار ناشی از آن در نظام حقوقی ایران

– تعریف حجب و حاجب :

حجب در لغت به معنای منع است. منتها نباید بحث حجب را با موانع ارث اشتباه گرفت. در قاعده حجب، اصولاً وجود وارث نزدیک تر سبب می شود وارث دورتر از ارث محروم شود نه اینکه وارث به علت قتل یا کفر شایستگی ارث بردن را نداشته باشد.حجب در معنای اصطلاحی طبق ماده 886 قانون مدنی حالت وارثی است که به واسطه بودن وارث دیگر از بردن ارث کلاً یا جزئاً محروم میشود.«کسی که دیگری را از ارث محروم میکند، حاجب نامیده میشود و به کسی که از ارث بردن محروم می شود، محجوب خوانده میشود. » برای نمونه، وجود فرزند برای متوفی سبب میشود که نوه او از وی ارث نبرد.
حاجب در علم حقوق شخصی که وارث را از ارث محروم می‌کند حاجب می‌نامند و فردی که محروم شده محجوب نامیده می شود.

– انواع حجب:

حجب نیز مانند همه موارد حقوقی دیگر دارای انواع و اقسامی می باشد. در مورد اقسام حجب می توان اینگونه بیان کرد که در برخی از موارد فردیکه وارث را از ارث بردن محروم می‌کند ممکن است مواردی را تحت عنوان ارث به وارث بدهد، اما حق مالکیت را از او بگیرد.در بعضی از موارد نیز متوفی با دادن حق مالکیت مقدار ارثی که وارث طبق عرف باید ببرد را طبق خواسته خودش تغییر می دهد به گونه ای که وارث نداند که مقدار ارثی که نصیب او خواهد شد چقدراست.

حاجب گاهی دیگران را بطور کلی و از تمام ارث منع میکند و گاهی بصورت جزئی و از بعض آن که نوع اول را حجب حرمانی و قسم دوم را حجب نقصانی می‌نامند.

الف – حجب حرمانی: حجب حرمانی ناظر به فرضی است که به واسطه وجود خویشاوند نزدیک‌تر، خویشاوند دورتر از کل ارث محروم میشود. « … قسم اول آن است که وارث ازاصل ارث محروم می گرددمثل برادرزاده که بواسطه بودن برادریاخواهرمتوفی از ارث محروم می شودیابرادرانی که با بودن برادر ابوینی ازارث محروم می گردند. ..» (ماده 887 قانون مدنی )

– مبنای حجب حرمانی:

الف – دوری و نزدیکی وارث به متوفی: مبنای قاعده حجب از ارث، قاعده الاقرب یمنع الابعد است. یعنی خویش نزدیک‌تر خویش دورتر را از ارث محروم میکند.

ب – دوری و نزدیکی بر حسب طبقه:طبق قاعده، طبقه مقدم طبقه مؤخر را از ارث محروم میکند. پس تا زمانی که از طبقه اول کسی باشد، از طبقه دوم کسی ارث نمی‌برد. در اصطلاح حجب حرمانی طبقاتی گفته میشود.

پ – دوری و نزدیکی بر حسب درجه: در هر طبقه، درجه نزدیک‌تر درجه دورتر را از ارث محروم میکند.پس، در طبقه اول، فرزند متوفی که درجه اول است، نوه متوفی را که درجه دوم است، محروم میکند. در اصطلاح حجب حرمانی درجاتی گفته میشود.

جهت دریافت مشاوره حقوقی و دریافت بهترین راه حل از برترین وکلای ایران با هزینه مقرون به صرفه به وکیل تیک مراجعه فرمایید

ب – حجب نقصانی: حجب حرمانی ناظر به فرضی است که به واسطه وجود فرد یا افرادی ، صاحبان فرض از بخشی از کل ارث محروم میشود.« قسم دوم آن است که فرض وارث ازحداعلی بحدادنی نازل می گردد، مثل تنزل حصه شوهرازنصف به ربع درصورتی که برای زوجه اولادباشدو همچنین تنزل حصه زن ازربع به ثمن درصورتی که برای زوج او اولادباشد.» (ماده 887 قانون مدنی )

– وارثان فاقد حاجب حرمانی

ماده 891 قانون مدنی می‌گوید: « وراث ذیل حاجب از ارث ندارد: پدر، مادر، پسر، دختر، زوج و زوجه». منظور از حجب در این ماده حجب حرمانی است نه حجب نقصانی؛ زیرا مادر، زوج و زوجه حاجب نقصانی دارند.

– مبنای حجب نقصانی:

حجب از ارث نقصانی اختصاص به وارثانی دارد که دارای دو فرض ادنی و اعلا هستند، یعنی زوج یا زوجه و مادر متوفی.
مبنای حجب نقصانی، دوری و نزدیکی خویشاوندان به متوفی قاعده الاقرب یمنع الابعد نیست، بلکه مصلحت دیگری سبب وضع قاعده شده است.
حمایت از فرزندان سبب شده است که در صورت وجود آنها، زوج یا زوجه و مادر متوفی سهم پایین‌تر را به ارث ببرند.

– حاجبین حجب نقصانی:

در حجب نقصان دو گروه، حاجب هستند:

فرزند یا فرزند فرزند و هر چه پایین‏تر، که مانع ارث بری پدر و مادر میت نسبت به مازاد یک ششم می‏شود، جز در صورتی که وارث میت تنها یک دختر با پدر و مادر یا یکی از آن دو باشد، و یا چند دختر و یکی از والدین باشند. در این صورت دختر نصف ترکه و هر یک از پدر و مادر یک ششم آن را به ارث می‏برند و باقی مانده، بنابر مشهور، به نسبت سهمشان میان آنان تقسیم می‏شود.

نکته: علاوه بر آن، فرزند میت مانع ارث بری هریک از زن و شوهر نسبت به سهم اعلای آنان است و باعث می‏شود سهم شوهر از نصف به یک چهارم و سهم زن از یک چهارم به یک هشتم کاهش یابد.