ماهیت حق مولف یا کپی رایت در نظام حقوقی ایران

– حق مولف یا کپی رایت:

مؤلفه هایی که قانونگذار برای حمایت از کپی رایت مد نظر قرارداده است عبارتند از :

الف ) محسوس بودن شکل اثر

ب ) اصالت داشتن اثر

ج ) اعلان مشخصات اثر

د ) ثبت اثر

ه ) مالیت داشتن اثر

ز ) شرط نخستین بار بودن اثر

 الف ) محسوس بودن شکل اثر : یعنی اینکه اثر ناشی از قوه تخیل و ذهن خلاق فرد بوده و با خلقان جنبه عینی و محسوس بیابد و در عالم واقع قابلیت تحسم و عینیت یافتن را داشته باشد و ” طبق ماده ۱ قانون حمایت از مولفین و مصنفین و هنرمندان ” به هر طریق و روشی قابل بیان ، ظهور و ایجاد داشته باشد و قابلیت محسوس بودن داشته باشد یعنی در عالم خارج از ذهن و تخیل قابل شنیدن ، دیدن و لمس باشد و نباید در حد یک فکر و تخیل یا ایده باشد ، که در غیر اینصورت قابل حمایت نیست . مثال اگر یک اثر موسیقیایی است تولید و اجرا شود ، داستانی است به رشته تحریر درآید و … واگر ایده و اندیشه باشد واز قالب فکر و تخیلات خارج نشود امکان حمایت ندارد مگر به یک اثر با نمود بیرونی و قابل لمس تبدیل شود .

ب ) اصالت داشتن اثر : یعنی یک اثر ناشی از ابتکار ، دانش و هنر خود فرد بوده و تقلید از دیگری نباشد و در صورت اصیل و انتکاری بودن نماینده افکارو روحیات و شخصیت پدید آورنده اثر می باشندو تصویر یا انعکاسی از افکارو عقاید پدید آورنده اثر است ولی نو بودن ملاک نیست مثال در نقاشی دو نفر از یک منظره بطور همزمان و یا با فاصله از یکدیگر ، آثار خلق شده به نسبت هر یک که بیانگر دیدگاه و تخیلات ایشان از آن منظره است اصیل محسوب می شود یعنی هر اثر به نسبت خالق خود بی بدیل و ایتکاری محسوب می شود و شاید با تقدم و تاخر در خلق اثر یکی انسبت دیگری نو نباشد و لی اصیل و منحصر به خالق خود باشد نکته قابل توجه در بحث اصالت باید بدانیم که اصالت در اثر به دو دسته تقسیم می شود : ۱. اصالت در محتوا یعنی محتوای اثر ادبی و هنری برای اولین بار توسط خالق اثر بوجود آمده یعنی اگر می گوییم اصیل است شاعر برای اولین بار شعر خود را سروده است و یا نویسنده داستان خود را برای اولین بار به رشته تحریر در آورده ، ولی ۲ اصالت در تعبیر یعنی پدید آورنده از اثری که در گذشته خلق شده ضمن تاثیر پذیری از آن ، محددا آن را به رشته تحریر در آورده یا اقدام به ترسیم مجددی از یک تابلوی نقاشی نموده و بنوعی از اثر قبلی استفاده نموده و اثر جدیدی که مشتق از فکر و ایده و روحیات و شخصیت خود است با محتوایی جدید خلق کند که به این اصیل بودن ، اصالت در تعبیر می گوئیم و بطور کلی اصیل بودن هم ممکن است در محتوا باشد یا در تغبیر که هر دو بیان کننده اندیشه و هویت فکری فرد باشد و به آن اندیشه جنبه استقلالی بدهد و الزاما تو بودن آن شرط نیست حتی ممکن است اثر کاملا جدید و اصیل باشد و برای اولین بار محتوای آن خلق شده باشد ولی مبتذل هم باشد باز یک اثر اصیل در محتوا است و هم ممکن است فردی با استفاده از یک داستانی که قبلا نگارش شده به داستان با محتوای جدید به تالی از آن اثر خلق کند که به آن اصالت در تعبیر می گویند.

ج ) اعلان مشخصات اثر : يعنی علامت و نشان خاصی بر روی اثر باشد که در حقوق ایران الزامی برای درج نشان و علامت خاصی باشد بر روی اثر وجود ندارد ( قانون حمایت از حقوق مولفین ، مصنفین و هنرمندان ) والبته در ماده ۴ قانون ترجمه و تکثیر کتب و نشریات و آثار صوتی ، حمایت قانون از آثار صوتی و موسیقی در قالب صفحات و نوارهای کاست مشروط به درج علامت بين المللي P لاتین داخل دایره و ذکر علامت تجاری بر روی هر نسخه با جلد آن است و اگر این حالت وجود نداشته باشد مورد حمایت قانون است در ایالات متحده تا سال ۱۹۴۹ م . اعلان مشخصات اجباری بود ولی بعدا بر اساس رویکرد کنوانسیون برن مبنی بر اختیاری بودن ایالات متحده نیز اعلان نشان را اختیاری نمود و البته در کنوانسیون حق مؤلف ژنو به منظور حمایت از آثار ادبی و هنری در سطح بین المللی نیاز به در ج علامت P لاتین داخل دایره برای آثار صوتی و موسیقی و علامت C لاتین داخل دایره برای آثار نوشتاری در نظر گرفته شده است بر خلاف کنوانسیون برن کنوانسیون ژنو جهت حمایتهای بین المللی از آثار ادبی و هنری درج این علائم ضروری است دولتها در نظام حقوق داخلی خود طبق قوانین و مقررات ملی به حمایت از آثار ادبی و هنری می پردازند.

د ) ثبت اثر : طبق ماده ۲۱ قانون حمایت از حقوق مولفان و مصنفان و هنرمندان شرطی بر الزام به رعایت تشریقات ثبت آثار ادبی و هنری وجود ندارد ، این امر از عبارت می توانند در نص ماده مذکور ( پدیدآورندگان می توانند اثرو نام و عنوان و نشان ویژه اثر خود را به ثبت برسانند … ) استنباط کرد ، ولی در حمایت از حقوق پدید آورندگان نرم افزارهای رایانه ای ۱۳۷۹ بحت طور دیگری است و به . رجب ماده ۹ قانون مذکور برای طرح دعوای نقض حقوق مورد حمایت این قانون می بایست پیش از اقامه دعوا در مراجع ذی صلاح یا ذی ربط ، تاييديه فني موضوع ماده ۸ قانون فوق الذکر از شورای عالی انفورماتیک دریافت شده باشد و اگر دعوا درباره حق اختراع نرم افزار رایانه ای باشد ضمن تاییدیه می بایست تقاضای ثبت اختراع نیز به مرجع رسیدگی کننده به دعوا تسلیم شود که مبین این امر است که در آثار ادبی و هنری الزامی برای ثبت در جهت حمایت قانونی وجود ندارد ولی در مقابل در حمایت از حقوق پدید آورندگان نرم افزارهای رایانه ای ثبت و دریافت تاییدیه آن از شروط الزامی برای برخوردادری صاحب اثر رایانه ای از حمایت قانونی است شناسان اگر چه ثبت اثر ادبی و هنری در حقوق ایران الزامی نیست ولی در صورت ثبت امتیازاتی را برای صاحب اثر ایجاد میکند مانند ۱. حق تقدم در حق مالکیت : مالکیت اگرچه ثبت اثر موجب ایجاد حق مالکیت نمی شود ولی اماره ای برای ایجاد حق مالکیت و این حق می شود واگر حقوق مادی و عنوی وی مورد تجاوز قرار گرفت از نظر شکل امکان اثبات آن در محاکم فراهم می شود . ۲. هم چنین با ثبت اثر ، زمان ثبت آن نیز برای احراز حق تقدم قابل استناد است . یعنی در صورت بروز اختلاف صاحب اثر با ارائه برگه ثبت اثر که دارای تاریخ ثبت می باشد ، مرجع رسیدگی کننده با توجه به تاریخ برگه ثبت اثر متوجه تقدم با تأخر زمان ادعا می شود ، که باز آماره ی به نفع صاحب اثر ثبت شده است.مثال فردی اثر عکاسی خلق کرده ، اگر اقدام به ثبت آن نکند و در صورت نقض حقوق وی از جانب دیگری و شکایت از وی ، مدعی علیه می تواند ادعای عدم ثبت اثر توسط مدعی را مطرح کند ولی اگر ثبت اثر انجام شود و در صورت بروز شکایت از فرد خاطی ، صاحب اثر ، با ارائه گواهی ثبت اثر بعنوان اماره ای بر حق مالکیت به دادگاه ، بار اثبات را از دوش خود به عهده مدعی علیه برای اثبات اینکه مدعی صاحب اثر نیست منتقل می کند . مرجع ثبت این آثار قبلا در تهران معاونت فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و در شهرستانها اداره کل فرهنگ و اردشاد اسلامی و الان بر عهده کتابخانه ملی است.

ه ) مالیت داشتن اثر : منظور از مالیت داشتن ، که جزو مؤلفه هایی که قانونگذار برای حمایت از کپی رایت مد نظر قرارداده است ، در حقوق ایران صرفا محدود به ارزش مادی آن و یا ارزش اقتصادی صرف اترادبی و هنری نیست ، بلکه منظور است اثر ضمن ارزش اقتصادی با معیار عرف ، اخلاق حسنه و نظم عمومی هم سنجیده می شود ( وبایستی توجه داشت که ارزش اقتصادی به تنهایی ملاک مالیت مال در حقوق ایران نیست بنحوی که ماده ۲۱۵ ق.م ضمن سالیت داشتن به منفعت و مشروعیت عقلای توجه کرده که منظور از مشروعیت هم عدم مغایرت با موازین شرعی ، اخلاق حسنه و نظم عمومی است ، واین از قواعد امره ای می باشد که در نظام حقوق ایران مورد توجه است ) پس در آثار ادبی و هنری نیز ملاک مالیت فقط ارزش اقتصادی تنهایی نبوده و می بایست با معیارها و موازین شرعی نیز مطابقت داشته باشد یعنی ضمن ارزش اقتصادی با نظم عمومی ، اخلاق حسته و عرف جامعه ( که در صورت مغایرت منجر به جریحه دار کردن احساسات جامعه می شود ) مغایرت نداشته باشد وصرف ارزش اقتصادی معیار برای حمایت از آثار مذکور در نظام حقوق ایران نمی باشد . بعنوان مثال اگر فردی به اثر مستهجن و مبتذل تولید مند مانند فیلم پورنگرافی که ممکن است در آن صنعت جزو آثار دارای ارزش اقتصادی یعنی منجر به تولید پول و ثروت شود ولی چون اقدام به تبلیغ رفتارهای خلاف شئونات شرعی و مخل نظم عمومی و اخلاق حسنه می کند ، جزو آثار قابل حمایت در نظام حقوقی ایران نبوده و از معیار مالیت فقط عنصر ارزش اقتصادی را دارد ولی سایر عناصر در آن جمع نیست ، مقصود قانونگذار از حمایت آثار و صاحبان آثار هنری و ادبی صرفاً حمایت و تامین منافع فردی نیست ، بلکه به دنبال منافع عمومی و ر رعایت مصالح جمعی جامعه نیز می باشد و مالیت داشتن مساوی با داشتن عناصری چون ارزش اقتصادی ، نظم عمومی و اخلاق حسنه که در پی ضمن تأمین و حمایت منافع شخصی صاحب اثر به دنبال این استکه منافع و مصالح عمومی را نیز تأمین کند.

ز ) نخستین بار اثر : بر اساس حقوق ایران ، اثری از حمایت قانونی برخوردار می شوند ، که پدید آورنده آن برای اولین بار در ایران به جاب ، نشر ، اجرا و پخش آن اثر اقدام کرده باشد و بالتبع برخورداری از حقوق مادی ناشی از اثر منوط به این است ، که صاحب آن در هیچ کشور دیگری اقدام به چاپ ، نشر ، پخش و اجرا نشده باشد . ( ماده ۲۲ قانون حمایت از مؤلفان و مصنفان و هنرمندان ۱۳۴۸)