ماهیت حق العمل کار و حق العمل کاری در نظام حقوق ایران

– تعریف حق العمل کار:

تعریف قانونی حق العمل کار وفق ماده 357 قانون تجارت :« حق العمل کار شخصی می باشد که که به اسم خود ولی به حساب و دستور دیگری( آمر) معاملاتی را کرده و در مقابل اجرتی دریافت می‌دارد» با توجه به قانون تجارت ، حق‌العمل کار در صورتی تاجر محسوب می‌گردد که شغل معمولی خود را این کار قرار دهد.

بعبارت دیگر، حق‌العمل‌کار کسی است که به اسم خود ولی به حساب و دستور دیگری معاملاتی را کرده و در مقابل اجرتی دریافت می‌دارد. حق‌العمل‌کاری با وکالت و نمایندگی فرق دارد زیرا در وکالت و نمایندگی نماینده یا وکیل به نام موکل یا آمر خود عمل می‌کند ولی در حق‌العمل‌کاری اغلب حق‌العمل‌کار نام آمر را کتمان می‌کند و حتی طرف معامله نمی‌داند که معامله برای کیست و فقط حق‌العمل‌کار را در مقابل خود می‌شناسد.

– تعهدات حق العمل کار:

تعهدات حق العمل کار را به دو تعهد مستقیم دسته بندی می کنند؛

1. یکی نسبت به طرف مقابل معامله،
2. و دیگر مقابل آمرکه باید انجام معامله را به اطلاع او برساند و حاصل معامله را در اختیار او بگذارد.

– وظایف حق العمل کار:

1. انجام دستورهای آمر: انجام معامله بنام خود ، ذینفع نبودن درمعامله ، اطلاع به آمر( ماده 359 قانون تجارت) ، وکالت ( ماده 358) ، امانت ( اگر تعدی کرده باشد مسئول است ( ماده 364)) ، بیمه اجناس( در صورت دستور آمر/ ماده 360 )
2. حفظ حق رجوع در صورت بروز عیب در مال مورد معامله به متصدی حمل و نقل : وفق ماده 361 قانون تجارت« اگر مال‌التجاره که برای فروش نزد حق‌العمل‌کار ارسال شده دارای عیوب ظاهری باشد حق‌العمل‌کار باید برای محفوظ داشتن حق رجوع‌ بر علیه متصدی حمل و نقل و تعیین میزان خسارات بحری (‌آواری) به وسایل مقتضیه و محافظت مال‌التجاره اقدامات لازمه به عمل آورده و آمر را از‌اقدامات خود مستحضر کند و الا مسئول خسارات ناشیه از این غفلت خواهد بود»
3. رعایت منافع و غبطه اصیل : مطابق ماده 362 قانون تجارت « اگر بیم فساد سریع مال‌التجاره رود که نزد حق‌العمل‌کار برای فروش ارسال شده حق‌العمل‌کار می‌تواند و حتی در صورتی که منافع آمر‌ ایجاب کند مکلف است مال‌التجاره را با اطلاع مدعی‌العمومی محلی که مال‌التجاره در آنجا است یا نماینده او به فروش برساند»

نکته: تنها عوضی حق العمل کار می گیرد دستمزد یا اجرت المثل می باشد حتی در صورتی که مال‌التجاره را به کمتر از قیمتی که آمر معین کرده بخرد و یا به بیشتر از قیمتی که آمر تعیین نموده به فروش رساند طبق ماده 365 قانون تجارت حق‌استفاده از تفاوت نداشته و باید آن را در حساب آمر محسوب دارد. لازم به ذکر است وقتی حق‌العمل‌کار مستحق حق‌العمل می‌شود که معامله اجرا شده و یا عدم اجرای آن مستند به فعل آمر باشد ( ماده 369 قانون تجارت)

نکته: حق العمل کار نمی تواند طرف معامله قرار گیرد، مگر آن که مال التجاره، مظنه بورسی یا بازاری داشته باشد.( ماده 373 قانون تجارت)

نکته : به کارگزاران گمرکی که به ترخیص کالا اقدام می کند هم  در اصطلاح حق العمل کار می گویند.

– تفاوت حق العمل کار و قائم مقام تجارتی:

قائم مقام تجارتی شخصی است که تاجر برای انجام کلیه امور تجارتخانه یا یک شعبه از آن انتخاب و ایشان نایب تجاری تاجر محسوب می گردند و اقدامات و امضاء ها از طرف ایشان تفاوتی با تاجر نداشته و کارکنان تجارتخانه بایستی به ایشان به همان اندازه تاجر پاسخگو باشند و این در حالی است که حق العمل کار واسطه انجام معامله می باشد و نه بیشتر.

– تفاوت حق العمل کار با دلال:

دلال جز معرفی طرفین معامله به یکدیگر وظیفه‌ای ندارد و جز بااجازه مخصوص نمی‌تواند نمایندگی یکی از طرفین را عهده‌دار باشد یا انکه طرف معامله قرار بگیرد و دلال هیچگونه تعهدی نسب به اجرای معامله ندارد. و همچنین حسن انجام تعهدات طرفین. با انجام معامله عمل دلال پایان میابد در صورتی که حق‌العمل‌کار طرف معامله بوده و مسئول انجام تعهداتی می‌باشد که بنام خود تقبل کرده‌است.تفاوت دیگر این می باشد که برای تصدی و انجام حق العمل کاری اصولاً نیازی به داشتن مدرک یا پروانه‌ی خاصی نیست. برخلاف تصدی به دلالی که با توجه به قانون راجع به دلالی مصوب ۱۳۱۷ نیاز به پروانه‌ی مخصوص دارد.

– تفاوت حق العمل کار با وکیل :

علی رغم اینکه به صراحت ماده 358 قانون تجارت که مقررات راجعه به وکالت در حق‌العمل‌کاری نیز مجری می باشد بین این دو تاسیس حقوقی تفاوت وجود دارد، در وکالت و نمایندگی نماینده یا وکیل به نام موکل یا آمر خود عمل می‌کند ولی در حق‌العمل‌کاری اغلب حق‌العمل‌کار نام آمر را کتمان می‌کند و حتی طرف معامله نمی‌داند که معامله برای کیست و فقط حق‌العمل‌کار را در مقابل خود می‌شناسد.

– تعریف حق العمل کاری:

قرارداد حق العمل کاری، معوض ( در برابر واسطه گری اجرت دریافت می کند) رضایی ( غیر تشریفاتی)  و عهدی و اذنی ( نه تملیکی) و جایز ( در نتیجه با مرگ و یا حجر (دیوانگی) هر یک از طرفین عقد، قرارداد منفسخ (منحل) می‌شود ) می باشد. مخارج حق العمل کاری اصولاً بر عهده آمر می باشد اما مطابق ماده 368 قانون تجارت ، حق‌العمل کار باید ثابت کند که هزینه‌های صورت گرفته هم برای انجام معامله لازم بوده و هم این مخارج به نفع آمر بوده است.

– تفاوت حق العمل کاری و عاملیت فروش :

حق‌العمل کاری، انجام معامله به نام خود ولی به حساب دیگری است. اما عاملی، انجام معامله به نام و حساب دیگری است.

در حق‌العمل کاری، تعهدات (مسئولیت‌ها) ناشی از قراردادی که حق‌العمل کار منعقد کرده، در برابر طرف دیگر قرارداد، بر عهده‌ی خود حق‌العمل کار است؛ اما در عاملی این مسئولیت‌ها فقط بر عهده‌ی آمر (دستوردهنده) است.