بررسی ماهیت عقد هبه در نظام حقوقی ایران

– تعریف هبه:

هنگامی که چیزی به کسی هدیه داده می شود،شاید تصور شود هیچ عمل حقوقی واقع نشده است، اما در واقع پشت این بذل و بخشش و هدیه مسائل حقوقی بسیاری نهفته است و باید بدانیم بخشش یک مال به دیگری نوعی عقد است و این عقد دارای شرایط خاصی است.

– عقد هبه:

معنی هبه در اصطلاح به معنای بخشش و هدیه است، اما در اصطلاح حقوقی به عقدی گفته می شود که در آن یک طرف به صورت رایگان مالی یا ملکی را به دیگری هدیه دهد.

به کسی که مالی رابه دیگری هدیه یا به اصطلاح تملیک می کند(واهب) و به کسی که مال به تملکش در آمده (متهب ) می گویند.و مالی که مورد هبه واقع می شود (عین موهوبه) گفته می شود. در  این عقد قبض (تسلیم عین موهوبه) شرط ضروری به شمار می رود و تازمانی که قبض و تسلیم شکل نگرفته باشد، هبه ای محقق نشده است.

هبه عقدی است که به موجب آن یک نفر مالی را به رایگان به شخص دیگری تملیک می‌کند؛ به عبارت دیگر او مال خود را به طور مجانی به ملکیت دیگری در می‌آورد.( ماده ۷۹۵ قانون مدنی)

– انواع هبه:

هبه دونوع است که عبارتند از:

1. هبه معوض : هبه ای که واهب حین عقد، شرطی می کند که متهب در عوض هبه، به او چیزی بدهد و باید در نظر داشت این انتقال نیز رایگان است.
2. هبه غیرمعوض : هبه ای که واهب شرط عوض( دریافت متقابل) نکرده باشد.

نکته: توصیه می شود که واهب، به شکل رسمی هبه نماید چراکه هبه نامه رسمی، ریسک انکار و تردید را از بین می برد اما در مورد هبه نامه های غیررسمی، ادعای انکار و تردید مسموع است.

– قابل رجوع بودن هبه :

در صورتی که عقد هبه منعقد شده باشد و عین موهوبه نیز موجود باشد(مالی که هدیه داده شده است موجود باشد) ،واهب می تواند با وجود دو شرط از عقد هبه رجوع(پشیمان) کرده و مالی را که هدیه داده پس بگیرد:

الف – در صورت موجود بودن عین موهوبه

ب – حق رجوع واهب از بین نرفته باشد ،اگر عین موهوبه از بین رفته باشد حق رجوع واهب(هبه کننده) نیز از بین میرود.

مواردی که حق رجوع واهب از بین میرود: (براساس ماده ۸۰۳ قانون مدنی)

• در صورتی که واهب مال یا ملکی را به پدر یا مادر یا فرزند خود اهدا کرده باشد،امکان رجوع از چنین عقد هبه ای وجود ندارد.

نکته: در نتیجه هبه پدر به فرزند ( دختر یا پسر) ، هبه مادر به فرزند (دختر یا پسر) و همچنین هبه فرزند دختر یا پسر به پدر و مادر ، غیرقابل رجوع است.

• در صورتی که عقد هبه معوض باشد و آن عوض محقق نشده باشد.
• در صورتی که عین موهوبه توسط متهب(هبه گیرنده) به دیگری منتقل شده باشد.
• ایجاد تغییرات اساسی در عین موهوبه: مثلا در زمین اهدایی یک ملک احداث شده باشد.

– نحوه رجوع از هبه:

برای رجوع از هبه ،واهب( هبه کننده) ابتدا باید اظهارنامه ای به طرف مقابل با عنوان « رجوع ازهبه» از طریق دفاتر خدمات قضایی ثبت و ارسال نماید و پس از ابلاغ اظهارنامه از همین طریق مبادرت به ثبت دادخواست حقوقی  با خواسته« اثبات هبه، اعلام و تنفیذ رجوع از هبه و ابطال سند و استرداد مال موهوبه» جهت ارسال به دادگاه حقوقی دادخواست کند.

نکته: اگر هبه ثبت شده و رسمی بود نیازی به اثبات وقوع هبه نیست و صرفا مالک باید دادخواست رجوع خود را به دادگاه ارائه دهد.اما اگر هبه به طور رسمی ثبت نشده باشد (هبه شفاهی باشد یا هبه نامه عادی باشد)واهب باید ابتدا انعقاد عقد هبه را اثبات کرده و سپس از عقد صورت گرفته رجوع نماید.

– رسیدگی دادگاه حقوقی به خواسته رجوع از هبه :

پس از تقدیم دادخواست رجوع از هبه و تسلیم به دادگاه یا شورای حل اختلاف، مبادرت به تعیین وقت رسیدگی نموده و به دلایل طرفین در خصوص موضوع هبه و قابلیت رجوع به موجب آن رسیدگی می گردد و چه بسا اشخاص جهت اثبات مراتب وقوع عقد هبه ، بهتر باشد استناد به تنظیم استشهادیه جهت استماع شهادت شهود بنمایند.

نکته: پس از رسیدگی ماهیتی به دعوی ، دادگاه مبادرت به اصدار رای دایر بر پذیرش دعوی یا رد دعوی می نماید که ظرف ۲۰ روز قابل اعتراض می باشد.

– مستندات قانونی برای دعوای تایید از رجوع هبه:

الف) بعدازقبض نیزواهب می تواندبابقاع عین موهوبه ازهبه رجوع مگردرمواردذیل؛

1 (درصورتی که متهب پدریامادریااولادواهب باشد.

2) درصورتی که هبه معوض بوده وعوضهم داده شده باشد.

3) درصورتی که عین موهوبه ازملکیت متهب خارج شده یامتعلق حق غیر واقع شودخواه قهرامثل اینکه متهب به واسطه فلس محجورشودخواه اختیارا مثل اینکه عینموهوبه به رهن داده شود.

4) درصورتی که درعین موهوبه تغییری حاصل شود. (ماده ی ۸۰۳ قانون مدنی)

ب) درصورت رجوع واهب نماآت عین موهوبه اگرمتصل باشدمال واهب واگرمنفصل باشد مال متهب خواهدبود.( ماده ی ۸۰۴ قانون مدنی)

نکته: در صورت رجوع واهب، عین موهوبه اگر متصل باشد، مال واهب و اگر منفصل باشد، مال متهب خواهد بود.

– تفاوت هبه نامه رسمی با هبه نامه عادی :

هبه نامه عادی چیست؟ یعنی واهب به صورت شفاهی یا در قالب یک نوشته عادی مالی را به متهب هدیه کند،اما در هبه نامه رسمی،در دفاتر اسناد رسمی و در قالب یک سند رسمی مالی به دیگری منتقل می شود.

این نوع انتقال (هبه نامه رسمی)قابل تردید و انکار نخواهد بود و هیچ یک از طرفین نمی توانند در صحت چنین عقدی و اصالت سند آن خللی وارد نمایند.

اما در هبه نامه عادی ،هریک از طرفین می توانند نسبت به اصالت هبه نامه ادعای انکار و تردید نمایند و اصالت آن را زیر سوال ببرند.

– ممنوعیت در هبه اموال:

منظور افرادی که از هبه کردن اموال خود به موجب قانون ممنوع می باشند که عبارتند از؛

الف – محجورین اعم از صغیر ممیز و غیرممیز،

ب – سفیه و مجنون،

چرا که در این صورت ممکن است مالی از اموال خود را به دیگری ببخشند و چون هبه عقد بدون عوض است برای آنها ضرر بزرگی محسوب می شود لذا هبه اموال توسط محجورین باطل است.

پ – تاجر ورشسکته.

نکته: با استناد به ماده ۴۲۳ قانون تجارت پس از توقف از انجام معاملات بلاعوض منع شده است بنابراین نمی تواند اموال خود را هبه کند همچنین پس از صدور حکم ورشستگی نیز امکان هبه اموال خود را ندارد.

همچنین بیشتر بخوانید :

بررسی ماهیت عقد هبه در نظام حقوقی ایران(قسمت دوم)