ماهیت آئین نامه  و انواع آن در نظام قانونگذاری ایران

–  تعریف آیین‌نامه

در تعریف آئین نامه میتوان گفت: به مجموعه مقرراتی گفته می‌شود که توسط مقامات صلاحیت‌دار (مانند وزیر و شهردار) وضع و در معرض اجرا قرار می‌گیرند. همچنین مجموعه مقرراتی را که توسط هیئت وزیران یا یکی از آنها برای اجرای قوانین مصوب مجلس یا انجام امور مستقل ایجاد می‌گردد، آیین‌نامه می‌گویند. خواه هدف آن تسهیل اجرا و تشریح قانونی از قوانین موضوعه باشد؛ خواه در مواردی باشد که اساساً قانونی وضع نشده‌است، که به آن نظام‌نامه هم گفته می‌شود.

آیین‌نامه در جایی که مخالف یا مغایر با قانون است،توان مقاومت در برابر قانون را ندارد.

نکته:تفاوت اساسی قانون و آیین‌نامه در مراجع تصویب‌کننده آن‌ها است؛ به طوری‌که قانون از مجاری مجالس تنقیح و تصویب می‌گردد، ولی آیین‌نامه توسط سازمان‌های دولتی مصوب می‌گردد؛ ضمن این‌که ابطال آیین‌نامه‌های مغایر با قانون با دیوان عدالت اداری است.

به‌طور کلی قوانین در سلسله مراتب طولی به این ترتیب قرار می‌گیرند: قانون اساسی قوانین عادی (قوانین مصوب مجلس)، آیین‌نامه‌ها و نظام‌نامه‌ها. فایده تقسیم‌بندی مزبور در لزوم تبعیت هر قانون از قانون بالاتر می‌باشد؛ بنابراین آیین‌نامه‌ها نباید مخالف قانون (اعم از اساسی و عادی) باشند. به موجب اصل ۱۳۸ قانون اساسی،علاوه بر مواردی که هیئت وزیران یا وزیری مأمور تدوین آیین‌نامه‌های اجرایی قوانین می‌شود، هیئت وزیران حق دارد برای انجام وظایف اداری و تأمین اجرای قوانین و تنظیم سازمان های اداری به وضع تصویب‌نامه و آیین‌نامه بپردازد. هر یک از وزیران نیز در حدود وظایف خویش و مصوبات هیئت وزیران حق وضع آیین‌نامه و صدور بخشنامه را دارد،ولی مفاد این مقررات نباید با متن و روح قوانین مخالف باشد.

– انواع آئین نامه

آیین نامه ها را میتوان به سه گروه دسته بندی کرد:

الف) آیین نامه های اجرایی : مقرراتی هستند که به حکم صریح یا ضمنی قانونگذار برای تکمیل قانون وضع می شوند. به علت عدم استقلال ذاتی آنها به آنها آیین نامه های غیرمستقل نیز می‌گویند.

ب) آیین نامه جایگزین قانون یا آیین نامه های تفویضی : مقرراتی که با اذن صریح قانونگذار توسط قوه مجریه تدوین می‌شوند اما ماهیتاً با قانون فرقی ندارند.

ج) آیین نامه مستقل : مقامات اجرایی به موجب اصل 138 می‌توانند در حدود اختیاراتشان اقدام به وضع آیین نامه نمایند. این نوع آیین نامه ها مستقل از قانون برای انتظام روابط افراد به کار می‌روند و بسیار متنوع‌اند، مانند آیین نامه های انتخاباتی ، شهرداری ، امور مالی ، استخدامی و … و مقامات واضع آن هیأت وزیران ، وزیر ، استاندار ، فرماندار و … می‌باشند.( جعفری لنگرودی -ترمینولوژی حقوق )