ماهیت درخواست مهر و موم ترکه در نظام حقوقی ایران

مهر و موم ترکه حاصل یکی از موارد زیراست:

لاک یا موم که گداخته و در مدخل خانه و امثال آن یا صندوق یا پاکت و مانند آن قرار داده می شود،یا نهادن علامت مهر رسمی بر روی لاک یا موم گداخته.پس از آنکه یک نفر فوت می نماید، اولین اقدامی که برای جلوگیری از حیف و میل احتمالی و افراط و تفریط، در مورد ترکه متوفی متصور است، مهر و موم ترکه می باشد.مهر و موم ترکه گاهی با درخواست اشخاص، صورت می پذیرد (ماده ۱۶۷ قانون امور حسبی) و گاهی بدون درخواست (ماده ۱۶۸ قانون امور حسبی)

– اشخاصی که می توانند درخواست مهر و موم ترکه را بنمایند:

الف – هر یک از ورثه یا نماینده قانونی آنها

ب – موصی له در صورتی که وصیت به جزء مشاع شده باشد

نکته: ( موصی له به کسی گفته می شود که متوفی به موجب وصیت قسمتی از اموال خود را برای پس از مرگ به او تملیک کرده باشد. که البته این وصیت تا میزان یک سوم اموال متوفی نافذ است و بیشتر از آن نیاز به اذت ورّاث دارد)

پ – طلبکاران متوفی که طلب آنها مستند به سند رسمی یا حکم قطعی باشد به مقدار طلب ، در صورتی که در مقابل طلب، رهن نبوده و ترتیب دیگری هم برای تامین طلب نشده باشد ( مثلا از طریق صدور قرار تامین خواسته اقدام به توقیف مال نشده باشد)

ت – در موارد ذیل مهر و موم ترکه بدون درخواست اشخاص و صرف اطلاع دادگاه برای اقدام و صدور قرار مهر و موم ترکه کافی می باشد:

1- در موردی که کسی در خانه استیجاری یا مهمان خانه و امثال آن فوت شده و کسی برای حفظ اموال او نباشد.

2 – در صورتی که از اموال دولتی یا عمومی نزد متوفی، امانت باشد.( ماده ۱۶۸ قانون امور حسبی)

نکته: همانطور که اشاره شد مهر و موم ترکه از امور حسبی می باشد و امور حسبی به اموری گفته می شود که حتما و الزاما نیاز به درخواست اشخاص ذینفع برای رسیدگی به آنها لازم نیست در واقع و اصطلاحا از امور ترافعی نمی باشند بلکه خود مقام قضایی راسا باید در مواردی اقدام به مهر و موم کند که به ترتیب ذیل می باشد:

1- در موردی که کسی که در خانه استیجاری یا مهمانخانه و امثال آن فوت شده و کسی برای حفظ اموال او نباشد.

2 – در صورتی که از اموال دولتی یا عمومی نزد متوفی امانت باشد.

3 – در صورتی که یکی از ورثه محجور باشد و وصی یا قیم یا امینی نداشته باشد دادرس باید پس از مهر و موم مراتب را به دادستان اطلاع دهد که جهت تعیین قیم اقدام نماید.

4 – در صورت غایب بودن یکی از ورثه و نداشتن امین برای اداره اموال او.

– اقدامات لازم و نکات کاربردی و افراد ذی صلاح برای مهر و موم ترکه:

*  در صورتی که قبل از حضور دادرس دادگاه بخش در محل ترکه اقدام فوری برای حفظ ترکه لازم باشد، اقدام مزبور به توسط دادستان و در جائی که دادستان نباشد به توسط کلانتری محل و اگر مامورین شهربانی نباشند به توسط دهبان با حضور دو نفر معتمد محلی به عمل می‌آید و در مورد مداخله دهبان، دادستان می‌تواند در هر دهستان که مقتضی بداند دهبان را از مداخله منع کرده و صاحب دفتر رسمی یا یکی از مامورین دولتی یا دو نفر معتمد محلی را متفقاً به انجام این کار مامور نماید. مامورین نامبرده مراتب را در صورت مجلس نوشته و آن را به دادگاه بخش می‌فرستند. ( ماده ۱۷۰ قانون امور حسبی)

**  در هر موردی که از طرف مامورین مذکور در ماده قبل، ترکه مهر و موم می‌شود مامورین نامبرده کلید قفل‌هائی را که بر روی آن مهر و موم خورده است در پاکت یا لفافی مهر و موم نموده و به دادگاه بخش می‌فرستند.( ماده ۱۷۱ قانون امور حسبی)

***  در صورتی که بین ورثه محجوری باشد که ولی یا وصی یا قیم نداشته باشد، دادرس باید پس از مهر و موم مراتب را به دادستان اطلاع دهد که جهت تعیین قیم اقدام نماید. ( ماده ۱۷۲ قانون امور حسبی)

****  در صورتی که بین ورثه غائبی باشد که برای اداره اموال خود نماینده نداشته باشد اگر محل غائب معلوم است دادرس مهر و موم ترکه را به او اطلاع می‌دهد و اگر محل غائب معلوم نباشد به دادستان اطلاع خواهد داد که در صورت اقتضا جهت تعیین امین برای او اقدام کند.( ماده  ۱۷۳ قانون امور حسبی)

*****  رئیس دادگاه در مواردی که باید اقدام به مهر و موم شود فوراً باید خود یا به وسیله کارمند علی‌البدل اقدام به مهر و موم نماید و اگر علتی موجب تاخیر این اقدام گردد علت مذکور را در صورت مجلس می‌نویسد. ( ماده ۱۷۴ قانون امور حسبی)

نکته: وقت مهر و موم را دادگاه به اشخاصی که ذی نفع بداند اطلاع می‌دهد ولی نباید این امر موجب تاخیر مهر و موم شود.( ماده ۱۷۵ قانون امور حسبی)

– مهر و موم ترکه بدون نیاز به درخواست اشخاص:

بنا به ماده 168 قانون امور حسبی در موارد ذیل مهر و موم ترکه بدون نیاز به درخواست اشخاص و به صرف اطلاع دادگاه برای اقدام و صدور قرار مهر و موم ترکه کافی می باشد:

الف – در موردی که کسی در خانه استیجاری یا مهمانخانه و امثال آن فوت شده و کسی برای حفظ اموال او نباشد.

ب – در این صورت مالک خانه یا مدیر مهمانخانه و امثال آنها موظف اند به دادگاه بخش اطلاع دهند.

همچنین در صورتی که از اموال دولتی یا عمومی نزد متوفی، امانت باشد. در اینجا مهر و موم تنها نسبت به اموال دولتی یا عمومی که نزد متوفی امانت بوده است به عمل می آید مگر اینکه اشخاص صلاحیت دار درخواست مهر و موم نسبت به بقیه اموال را بنمایند.

–  صورت مجلس مهر و موم ترکه :

در موقع مهر و موم، صورت مجلسی مشتمل بر امور زیر تنظیم می‌شود:.

الف –  تاریخ سال و ماه و روز و ساعتی که اقدام به مهر و موم شده است.

ب – نام و مشخصات کسی که مباشر مهر و موم است.

ج – علتی که موجب مهر و موم شده است.

د –  نام و مشخصات و محل اقامت کسی که درخواست مهر و موم نموده و اگر دادرس به نظر خود اقدام به مهر و موم کرده باشد این نکته را در صورت مجلس می‌نویسد.

هـ –  نام و مشخصات و اظهارات اشخاص ذی نفع که در موقع مهر و موم حاضر بوده‌اند.

و –  تعیین جائی که ترکه در آنجا مهر و موم شده از قبیل اطاق صندوقخانه و گنجه.

ز –  وصف اجمالی از اشیائی که مهر و موم شده است.

ح –  اموال در محل خود مهر و موم شده است یا محل آن تغییر داده شده.

ط – نگهبان، در صورتی که معین شده باشد با ذکر اینکه نگهبان را دادرس مستقلاً معین کرده یا بر حسب معرفی اشخاص ذی نفع اظهار کتبی و صریح با قید التزام از کلیه اشخاصی که با متوفی در یکجا زندگی کرده و یا اموال در تصرف آن‌ها بوده مشعر بر اینکه چیزی از اموال متوفی را خارج یا مخفی نکرده و مطلع نیستند که دیگری به طور مستقیم یا غیر مستقیم اموال متوفی را برده یا مخفی کرده است. ( ماده ۱۷۶ قانون امور حسبی)

نکته: صورت مجلس مذکور فوق باید به امضاء کسی که مباشر مهر و موم است و اشخاص ذی نفع برسد و در صورتی که اشخاص مزبور نخواهند یا نتوانند امضاء کنند مراتب در صورت مجلس ذکر می‌شود. ( ماده ۱۷۷ قانون امور حسبی)

نکته: کلید قفل‌هائی که روی آن مهر و موم شده در دادگاه بخش بایگانی و این امر در صورت مجلس قید می‌شود.( ماده ۱۷۸ قانون امور حسبی)

نکته: نسبت به اموالی که مهر و موم آن ممکن نیست صورت اجمالی از آن برداشته شده و در صورت لزوم نگهبانی بر آن می‌گمارند ( ماده ۱۷۹ قانون امور حسبی)

نکته: در صورتی که از اموال دولتی یا عمومی نزد متوفی امانت باشد اموال نامبرده در‌‌ همان محلی که متوفی گذارده است مهر و موم خواهد شد مگر اینکه موجبی برای تغییر محل باشد.( ماده ۱۸۰ قانون امور حسبی)

– مهر و موم ترکه پس از تحریر ترکه:

بنا به ماده 192 قانون امور حسبی، پس از تحریر ترکه درخواست مهر و موم پذیرفته نمی شود و اگر در اثناء تحریر ترکه درخواست مهر و موم شود تنها آن  مقداری که تحریر نشده است مهر و موم می شود.تحریر ترکه مجموعه اقداماتی برای مشخص نمودن دارایی و دیون متوفی است (تعیین مقدار ترکه و دیون متوفی) . به عبارتی صورت برداری دقیق از ترکه با توصیف اموال و ارزیابی آن و مشخص کردن مطالبات و بدهی‌ها است که به موجب احکام نهایی و اسناد رسمی یا دفاتر بازرگانی و برگه‌ای مربوط به متوفی یا اقرار بدهکاران ورثه، قطعی است.

نکته: درخواست تحریر ترکه از ورثه، یا نماینده قانونی آنها و وصی برای اداره اموال پذیرفته می شود.

بنا به ماده 208 امین غایب و قیم محجور باید در ظرف 10 روز از تاریخ تعیین و ابلاغ سمت نامبرده به آن ها در صورتی که ترکه تحریر نشده باشد درخواست تحریر ترکه نماید.

دادگاه بخش برای تحریر ترکه مدت زمانی را که کمتر از یک ماه و بیش از سه ماه از تاریخ نشر آگهی نباشد معین می نماید و در یکی از روزنامه های کثیر الانتشار آگهی می دهد تا ورثه یا نماینده قانونی آن ها، بستانکار و مدیونین به متوفی و اشخاص دیگری که حقی بر ترکه دارند در ساعت و روز معین در دادگاه برای تحریر ترکه حاضر شوند. چنانچه میزان ترکه کمتر از یک هزار ریال باشد آگهی لازم نیست و دادگاه زمانی را برای تحریر ترکه معین می نماید لازم به ذکر است غیبت اشخاصی که احضار شده اند مانع تحریر ترکه نمی شود.

– نحوه مهر و موم اموال غیر منقول :

مهر و موم مال غیر منقول همچون خانه و مغازه اگر متصرف نداشته باشد بلا مانع است و در فرضی که مهروموم مالی ممکن نیست باید برابر ماده 179 قانون امور حسبی عمل می شود بدین طریق که صورت اجمالی از آن برداشته شده و در صورت لزوم نگاهبانی بر آن می‌گمارند و صدور قرار رد درخواست مهر وموم ترکه وجهی ندارد.

اما اگر مال غیر منقول متصرف داشته باشد نمی توان از مرجع قضایی درخواست مهر و موم آن را خواست اما به هرحال در مورد اموال غیر منقولی که در آن امول منقول وجود دارد شخص متقاضی ملزم است پلاک ثبتی آن را به اداره ثبت اسناد و املاک محل متذکر شود.

– همزمانی مهر و موم ترکه و پیدا شدن ورقه یا اوراقی که در لفافی مهرو موم شده است:

هر‌گاه در حین مهر و موم ترکه، وصیت‌نامه یا برگ‌های دیگری پیدا شود که در لفافی مهر و موم شده باشد دادرس مشخصات اوراق و چگونگی مهر و موم و عنوانی که روی آن نوشته شده و نشانه روی لفاف را در صورت مجلس نوشته، دادرس و حاضرین اگر معروف باشند و بتوانند امضاء کنند امضاء می‌نمایند و اگر امتناع از امضاء نمایند امتناع آن‌ها از امضاء نوشته می‌شود. ( ماده ۱۸۱ قانون امور حسبی )

لفاف مذکور در ماده فوق به دادگاهی که برای رسیدگی به امور ترکه صالح است فرستاده می‌شود. (ماده ۱۸۲ قانون امور حسبی) اگر از عنوان روی لفاف یا علائم دیگری معلوم شود که برگ‌ها متعلق به غیر متوفی است دادرس برگ‌ها را به صاحبان آن رد نموده و رسید دریافت می‌نماید و مشخصات آن را در صورت مجلس می‌نویسد و اگر صاحبان برگ‌ها حاضر نباشند آن را تامین می‌نماید تا صاحبان آن‌ها مطالبه نمایند.حکم این ماده، در موردی جاری است که معارضی نباشد و الا مطابق ماده قبل رفتار خواهد شد. (ماده ۱۸۳ قانون امور حسبی) هر‌گاه وصیت نامه در لفاف نباشد دادرس اوصاف آن را در صورت مجلس نوشته آن را به دادگاهی که برای رسیدگی به امور ترکه صالح است می‌فرستد. ( ماده ۱۸۴ قانون امور حسبی)

دادگاهی که لفاف مذکور در مواد فوق به آنجا فرستاده شده است آن را باز می‌کند و در صورتی که برگ‌ها جزو ترکه باشد امانت نگاه می‌دارد و الا اگر صاحبان آن حاضر باشند به آن‌ها داده می‌شود و اگر حاضر نیستند محفوظ می‌ماند تا صاحبان آن حاضر شوند و اگر معلوم نباشد که برگ‌ها متعلق به کیست برگ‌ها در دادگاه می‌ماند تا صاحب آن معلوم شود.( ماده ۱۸۵ قانون امور حسبی)

نکته: اگر به دادرس در ضمن عملیات مهر و موم اطلاعی راجع به وجود وصیت‌نامه داده شود، دادرس جستجو نموده و چنانچه وصیت نامه موجود باشد به ترتیب مذکور در ماده ۱۸۴ عمل می‌کند. ( ماده ۱۸۶ قانون امور حسبی)

نکته: در مواردی که وصیت نامه معتبری به نظر دادرس می‌رسد که آن وصیت نامه مشتمل بر امور فوری باشد دادرس اجازه می‌دهد که امور مذکور انجام داده شود. ( ماده ۱۸۷ قانون امور حسبی)

نکته: در موقع مهر و موم با برداشتن مهر و موم اشیاء یا نوشتجاتی که داخل در ترکه نبوده و متعلق به زن یا شوهر متوفی یا متعلق به غیر باشد به صاحبان آن‌ها رد و مشخصات اشیاء نامبرده در صورت مجلس نوشته می‌شود. ( ماده ۱۸۸ قانون امور حسبی)

آن مقدار از اثاث‌البیت و غیره که برای زندگانی عیال و اولاد متوفی ضرورت دارد و همچنین اشیائی که قابل مهر و موم نیست، مهر و موم نمی‌شود و اشیاء مزبور در صورت مجلس توصیف می‌گردد. (ماده ۱۸۹ قانون امور حسبی)

نکته: هزینه‌ای که برای کفن و دفن متوفی با رعایت شئون او لازم و ضروری است از وجوه نقد برداشته می‌شود و اگر وجه نقد نباشد از ترکه برداشته شده و به فروش می‌رسد و بقیه مهر و موم خواهد شد. ( ماده ۱۹۰ قانون امور حسبی)

در صورتی که متوفی مالی نداشته یا مال قابل مهر و موم نباشد دادرس صورت مجلسی تنظیم نموده و این مطلب را در آن قید می‌نماید.( ماده ۱۹۱ قانون امور حسبی)

بعد از تحریر ترکه درخواست مهر و موم پذیرفته نمی‌شود و اگر در اثناء تحریر ترکه درخواست مهر و موم بشود فقط آن مقداری که تحریر نشده است مهر و موم می‌گردد. ( ماده ۱۹۲ قانون امور حسبی)

نکته: اشیاء ضایع شدنی یا اشیائی که نگاهداری آن‌ها مستلزم هزینه بی‌تناسب است یا اموال کم قیمتی که حمل و نقل و نگاهداری آن‌ها مستلزم زحمت و اشتغال مکان وسیعی است ممکن است مهر و موم نشود و در این صورت اگر اشیاء نامبرده مورد احتیاج اشخاص واجب‌النفقه نباشد فروخته شده و پول آن در صندوق دادگستری با یکی از بانک‌های معتبر تودیع می‌شود. ( ماده ۱۹۳ قانون امور حسبی)

– چگونگی انجام مهر و موم ترکه:

اولین قدم برای انجام مهر و موم ترکه این است که افراد صالح که در فوق اشاره کردیم درخواست تحریر ترکه را در یکی از دفاتر خدمات الکترونیک قضایی ثبت کنند تا به دادگاه صالح برای رسیدگی فرستاده شود. لازم به ذکر است که وکیل اصفهان بیان می کند درخواست مهر و موم ترکه از دعاوی غیرمالی محسوب می شود و از همین جهت هزینه دادرسی زیادی پرداخت نمی شود.
پس از آن که درخواست در دفتر خدمات الکترونیک قضایی به ثبت رسید و آن دفتر پرونده را به دادگاه صالح ارجاع نمود، دادگاه پس از آن که درخواست را مورد بررسی قرار داد، اقدام به انجام مهر و موم ترکه می کند و زمان مهر و موم را به افراد ذینفع اطلاع می دهد. اقدام به مهر و موم ترکه نباید با تأخیر مواجه شود از همین رو این اقدام توسط رئیس شورا و یا دادستان انجام می گیرد و اگر آنها حضور نداشتند کلانتری محل اقدام به مهر و موم می کند.

– مرجع صالح :

با توجه به ماده ۸ قانون شورای حل اختلاف، رسیدگی به درخواست حسبی مهر و موم ترکه با مرجع شورای حل اختلاف و به ترتیب زیر می باشد:

الف – دادگاهی صالح به رسیدگی می باشد که در نزدیکی آخرین محل اقامت متوفی باشد و اگر متوفی در ایران اقامتگاه نداشته با دادگاهی است که آخرین محل سکنای متوفی در حوزه آن دادگاه بوده است.(ماده163قانون امور حسبی)

ب – در صورتی که متوفی در ایران سکونت نداشته باشد، دادگاهی که ترکه در آنجا واقع شده است و اگر متعدد باشد دادگاهی که ماترک غیرمنقول در آنجا واقع شده است و اگر ماترک غیرمنقول متعدد باشد، دادگاهی که قبلا اقدام کرده است، صالح است.(ماده164قانون امور حسبی).

– هزینه رسیدگی به درخواست مهمر و موم ترکه:

ماده ۲۳ قانون شورای حل اختلاف تکلیف هزینه دعاوی در صلاحیت این شورا را مشخص کرده است که به شرح زیر می باشد: «هزینه رسیدگی شورای حل اختلاف در کلیه مراحل، در دعاوی کیفری و غیرمالی معادل هزینه دادرسی در محاکم دادگستری و در دعاوی مالی معادل پنجاه ‌درصد (۵۰%) آن است. رسیدگی به دعاوی مشمول ماده (۸) این قانون بدون هزینه دادرسی است.» پس باتوجه به اینکه درخواست مهر و موم ترکه غیرمالی می باشد براساس قسمت اول ماده فوق محاسبه می شود.

نکته : در صورتی که قبل از حضور دادرس دادگاه بخش در محل ترکه اقدام فوری برای حفظ ترکه لازم باشد، اقدام مزبور به توسط دادستان و در جائی که دادستان نباشد به توسط کلانتری محل و اگر مامورین شهربانی نباشند به توسط دهبان با حضور دو نفر معتمد محلی به عمل می‌آید و در مورد مداخله دهبان، دادستان می‌تواند در هر دهستان که مقتضی بداند دهبان را از مداخله منع کرده و صاحب دفتر رسمی یا یکی از مامورین دولتی یا دو نفر معتمد محلی را متفقاً به انجام این کار مامور نماید. مامورین نامبرده مراتب را در صورت مجلس نوشته و آن را به دادگاه بخش می‌فرستند. ( ماده 170 قانون امور حسبی) قانون امور

نکته : باید به این نکته توجه شود که افرادی که حق درخواست مهر و موم ترکه را دارند حق درخواست رفع آن را نیز دارند و درخواست رفع مهر وموم از همان دادگاهی می شود که صالح به  رسیدگی به امور ترکه است.

نکته: اموال موجود متوفی اعم از منقول و غیر منقول جزء ترکه است. به‌علاوه ممکن است کسی در زمان حیات علاوه بر اموال موجود، سبب تملک مالی را نیز ایجاد کرده باشد و خود مال پس از موت او موجود شود. مثلاً فردی در زمان حیات، حساب پس‌اندازی در یکی از بانک‌ها افتتاح کرده و پس از فوت او قرعه به نامش اصابت می‌کند، در این قبیل موارد نیز چون سبب تملیک مال به وسیله خود متوفی در زمان حیات ایجاد شده است، بنابراین اموال مزبور جزء ترکه او محسوب می‌شود.

– امکان اعتراض به مهر و موم ترکه :

بنا به نظریه مشورتی شماره 8081/7 مورخ 25/12/1389 قرارمهر و موم ترکه قابل اعتراض نیست ولی کسانی که حق در خواست مهر وموم ترکه را دارند می توانند رفع مهر و موم ترکه را هم در خواست نمایند.

– برداشتن مهر و موم ترکه:

بنا به ماده 194 قانون امورحسبی کسانی که حق درخواست مهر و موم ترکه را دارند می توانند رفع مهر و موم ترکه را نیز در خواست نمایند. درخواست برداشتن مهر و موم ترکه از دادگاه بخشی می شود که برای رسیدگی به امور ترکه صالح است و چنانچه ترکه در حوزه دادگاه بخش دیگری باشد دادگاه بخش محل وجود ترکه به دستور دادگاه مذکور اقدام به رفع مهر و موم می نماید و صورت مجلس مربوط به این عمل را به دادگاهی که دستور برداشتن مهر و موم را داده است می فرستد.