ماهیت غبن و آثار ناشی از آن در نظام حقوقی ایران

– تعریف غبن:

غبن در لغت به معناى فريب و مکر است. در اصطلاح عبارت است از فروختن مال خود به کمتر از قيمت واقعى آن و يا خریدن کالايى بيشتر از بهاى واقعى‌اش با جهل مغبون (فروشنده يا خریدار) به واقع. مراد از کمتر يا بيشتر بودن قيمت به لحاظ شرايط مقرر در معامله است؛ بنابر اين، اگر فروشنده کالايى را که هزار تومان ارزش دارد به شرط ثبوت خیار براى خود، به کمتر از آن بفروشد، غبن تحقق نمى‌يابد؛ زيرا ارزش کالاى فروخته شده به گونه ياد شده کمتر از ارزش کالايى است که به گونه بیع لازم (بيع بدون‌حق خیار براى فروشنده) فروخته مى‌شود.

مغبون: به کسی که در اثر وجود غبن در معامله متضرر شده (مغبون)می گویند.

غابن: به فردی که طرف مقابل خود را (خریدار) مغبون کرده و در اصطلاح مغبون کننده (غابن) می گویند.

– تعریف خیار غبن:

غبن یعنی ضرر و زیان رساندن ، فریب دادن و یا گول زدن است . در حقوق وقتی از غبن حرف می زنیم به معنای آن است که یکی از دو طرف معامله دچار ضرر و زیان شده ، در معامله فریب خورده است و در واقع به معنای این است که معامله به معنای غیر واقعی باشد . بنابراین اگر هر یک از دو طرف معامله درباره ارزش واقعی مال مورد معامله فریب بخورد می تواند از خیار غبن استفاده کند و معامله را فسخ کند . به زبان ساده اگر کسی مالی را به قیمت غیر واقعی معامله کند ، طبق قانون می تواند به دادگاه دادخواست بدهد و در خواست فسخ معامله را کند . اما برای این که بتوان بر این اساس معامله را فسخ کرد باید چند شرط وجود داشته باشد که در ادامه بیان می کنیم .

– اوصاف خیار غبن: 

الف – اولین ویژگی خیارغبن این است که تنها به یک طرف معامله تعلق ندارد. بلکه هر دو طرف می‌توانند از آن بهره مند شوند. البته در قانون خیاراتی عنوان شده است که تنها در مورد یک طرف معامله کاربرد دارد. لازم به ذکر است که این مورد اختیاری است و هر دو طرف معامله می‌توانند از آن استفاده نمایند.

ب – خیار غبن تنها به عقد بیع تعلق ندارد. بلکه میتوان از این خیار در عقود دیگر نیز استفاده کرد.

پ – در عقود و معاملات معوض که در آن انتقال مال و تعهد طرفین صورت می‌گیرد، می‌توان از خیارغبن استفاده کرد. در صورتی که خیار غبن در عقود و معاملات غیر معوض هیچ گونه کاربردی ندارد.

ت – در صورتی که غبن فاحش باشد، خیارغبن وجود دارد. با توجه به ماده قانون مدنی به غبنی که عرفا قابل نادیده گرفتن نباشد، غبن فاحش گفته می‌شود. لازم به ذکر است که غبن فاحش باید به گونه‌ای باشد که ضرر و زیان فاحش یکی از طرفین معامله را به دنبال داشته باشد. در چنین شرایطی طرف معامله متضرر خیار غبن خواهد داشت.

ث – برای اینکه بتوان خیار غبن و ضرر در معامله را تشخیص داد، باید شرایط قرارداد به درستی مورد بررسی قرار گیرد.

ج – در صورتی که برای یک قرارداد برای هر دو طرف معامله خیار غبن تعیین شده باشد. فروشنده و خریدار هر دو دارای اختیار فسخ یکسانی هستند.

– اسقاط حق خیار غبن:

حق فسخ معامله به موجب خیار غبن از اختیاراتی است که قانون گذار در عقد قرار داده است و اینگونه است که طرفین می توانند این حق را اعمال و یا از آن صرف نظر کنند.

– تعریف غبن فاحش:

زمان نوشتن قرارداد خریدوفروش ملک معمولاً یک شرطی در آن قرار داده می شود با این مضمون که “کلیه خیارات قانونی از جمله خیار غبن اگر چه فاحش باشد از طرفین سلب و ساقط کرد.

معنای شرط فوق این است که هیچ یک از خریدار و فروشنده پس از امضای قرارداد یا مبایعه نامه نمی تواند به ادعای مغبونیت (مغبون شدن، متضرر شدن) تقاضای فسخ معامله را کند. غبن فاحش یعنی فراتر از قیمت معاملاتی در زمان عقد یا امضای قرارداد.

اما چنانچه این شرط در قرارداد نباشد، طرفین اگر مغبون شوند میتوانند درخواست فسخ به ادعای مغبونیت کنند.

ولی نکته با اهمیت که جای توجه کافی برای طرفین قرارداد و سایر علاقمندان به قرارداد نویسی دارد این است که اگر در یک معامله ملکی اشاره شود که خیار غبن از طرفین ساقط شد؛ اما در مواقعی باز هم خریدار و فروشنده میتوانند تقاضای فسخ به ادعای غبن کنند. و آن زمانی است که غبن آنها فاحش باشد.

– زمان اعمال خیار غبن :

خیارغبن زمانی که غبن فاحش باشد( عرفا بین مردم قابل مسامحه و پذیرش نباشد ) تحقق پیدا می کند اگر چه در قانون مدنی شرایطی برای غبن فاحش در نظر گرفته نشده است  اما در شرایطی که صاحب مال ادعا کند که مال مورد نظر غبن فاحش دارد می تواند پس از اثبات  در دادگاه صالح و بررسی جوانب مختلف قرارداد نسبت به آن توافق حاصل شود.

نکته: خیار غبن فوری و فوریت آن:مغبون بعد از علم به مغبون شدن ، باید فورا خیار غبن خود را اعمال کند.