بررسی نحوه حمایت قانونگذار از حقوق جنین تا قبل از ولادت آن در نظام حقوقی ایران

– تعریف جنین ( حمل):

حمل به نطفه مستقر در رحم می گویند و در لغت به معنای نوزادی است که در شکم مادر باشد. جنین مانند انسان ازحقوق انسانی و طبیعی برخوردار است و قانون گذار در موارد مختلفی چتر حمایتی خود را برای جنین گسترده است:

– حمایت قانون مدنی از جنین:

الف – اهلیت تمتع:

جنین فارغ از جنسیت نیز، در دوران بارداری همانند همه ی اشخاص ، از جمله محجورین ، دارای نوعی شخصیت است و حق دارا شدن  برخی از حقوق را مشروط بر زنده متولد شدن به استناد ماده 957 قانون مدنی دارد .

ب – ارث بردن جنین:

  از مطابق ماده 875 قانون مدنی، برای اینکه جنین از اموال متوفی ارث ببرد، وجود دو شرط ضروری است:

1. 1. نطفه جنین در زمان فوت مورّث منعقد بوده باشد: به این دلیل که اگر تاریخ انعقاد نطفه، پس از مرگ مورّث باشد، می‌توان گفت که جنین در زمان مرگ وی، موجود نبوده است.به استناد ماده ۸۷۷ قانون مدنی، در صورت اختلاف در زمان انعقاد نطفه ، امارات قانونی که برای اثبات نسب مقرر است، رعایت خواهد شد ؛ بدین توضیح که، ارث بردن جنین مشروط بر این است که فاصله زمانی بین مرگ مورّث و تولد نوزاد بیش از ۱۰ ماه نباشد. قانونگذار این امارات را در مواد ۱۱۵۸ و ۱۱۵۹ قانون مدنی ذکر کرده است.
2. جنین زنده متولد شود، اگرچه فوراً پس از تولد بمیرد: به استناد ماده ۸۷۶ قانون مدنی، اگر در هنگام به‌دنیا آمدن نوزاد، در زنده متولد شدن آن شک شود، مسأله ارث بردن وی منتفی خواهد بود.

به حکم ماده ۸۷۸ قانون مدنی، برای اینکه سهم‌الارث جنین حفظ شده و حقوق وی ضایع نشود، دو راهکار متصور است:

• اینکه اگر جنین با زنده متولد شدن خود مانع از ارث بردن تمام یا بعضی از ورثه شود، ترکه تا زمان تولد وی تقسیم نخواهد شد. به‌عنوان مثال اگر بازماندگان متوفی، برادر و خواهر او باشند و همسر متوفی، باردار باشد، این جنین که فرزند متوفی محسوب می‌شود، در صورت زنده متولد شدن، مانع از ارث بردن برادر و خواهر متوفی خواهد شد.
• اگر جنین مانع ارث بردن هیچ یک از ورثه نباشد و آن‌ها بخواهند ترکه را تقسیم کنند، باید برای جنین، سهمی که مساوی سهم دو پسر از همان طبقه باشد، کنار گذارند و بقیه را بین خود تقسیم کنند البته این تقسیم تا زمانی که وضعیت جنین معلوم شود، معتبر است.

نکته: طبق ماده 103 قانون امور حسبی اداره سهم‌الارث جنین بر عهده ولی یا وصی منصوب از جانب پدر و جد پدری خواهد بود. اگر جنین فاقد، ولی یا وصی باشد، دادگاه صالح، برای اداره سهم‌الارث او، امین معین می‌کند و بر اساس ماده 120 امور حسبی:«سمت امینی که برای حفظ اموال جنین معین شده است، پس از تولد طفل زایل می‌شود..»

نکته: مطابق با ماده 884 قانون مدنی، ولدالزنا از پدر و مادر و اقوام آنان ارث نمی برد مگر اینکه به موجب قسمت اخیر ماده حرمت رابطه که طفل ثمره آن است نسبت به یکی از ابوین ثابت و نسبت به دیگری به واسطه اکراه یا شبهه زنا نباشد طفل فقط از این طرف و اقوام او ارث میبرد و بالعکس.

پ -حق برخورداری از وصیت:

وصیّت برای جنین، همانند ارث به‌شرط آن‌که در زمانی که وصیّت می‌شود وجود داشته باشد و زنده متولّد گردد، صحیح است.

نکته: همانطور که ذکر شد طفل نا مشروع از پدر و مادر و اقوام آنان ارث نمی برد . ولی نباید فراموش کرد وصیت متفاوت با وراثت می باشد . بنابراین به نفع جنین حاصل از ارتباط نامشروع نیز می توان وصیت کرد.

ت – امکان وقف و هبه برای جنین:

از شرایط موقوف علیه ، ، این است که در حین عقد وقف، باید موجود باشد بنابراین وقف بر معدوم در ابتدا صحیح نیست؛ به عنوان مثال، وقف بر کسی که بعدها متولد شود یا کسی که در حین عقد فوت کرده بود، صحیح نیست، اما وقف بر معدوم به تبع موجود صحیح است البته به شرط آن که معدوم در سلسله نسب در طول موجود باشد، نه در عرض آن. به عنوان مثال، وقف بر کسی که موجود است و بر اولاد وی که بعدا وجود پیدا می‏کنند ـ و هرچه پایین رود ـ صحیح است؛ چون در طول هم قرار دارند، اما وقف‏ کردن بر کسی که موجود است و برادر و خواهر او که حین‏ العقد وجود ندارند، نسبت به آن که موجود نبوده، باطل است و در حق آن که موجود بوده، صحیح است؛ زیرا برادر و خواهر در عرض هم قرار دارند و تابع هم نیستند.

در وقف می‌توان به تبع موجود (یعنی به تبعیت از افرادی که برای آنها وقف صورت گرفته است) بر معدوم (کسی که هنوز حتی نطفه‌اش منعقد نشده است) وقف کرد. مثلا اگر ملکی به نفع شخصی وقف شده است، وقتی در آینده دارای فرزند شود این وقف می‌تواند مورد استفاده فرزند او که سال‌های بعد متولد شده است نیز قرار گیرد.

قانون مدنی به صراحت ماده69 قانون مدنی، وقف بر معدوم را به تبع موجود صحیح می‏داند.

– حمایت قانون مجازات  از جنین در جرایم علیه آن :

جنین باید از حق حیات برخوردار باشد، قانون گذار در موارد مختلفی با وضع قوانین این حق را مورد حمایت قرار داده است مانند:

الف-به تاخیر انداختن اقامه برخی از مجازات از زن باردار تا وضع حمل و بیم ضرر از جنین مصادیق قانونی آن:

ماده 437 قانون مجازات اسلامی: زن حامله، که محکوم به قصاص نفس است، نباید پیش از وضع حمل قصاص شود. اگر پس از وضع حمل نیز بیم تلف طفل باشد، تا زمانی که حیات طفل محفوظ بماند، قصاص به تاخیر میافتد.

ماده 443 قانون مجازات اسلامی: « اگر زن حامله، محکوم به قصاص عضو باشد و در اجرای قصاص، پیش یا پس از وضع حمل، بیم تلف یا آسیب بر طفل باشد، قصاص تا زمانی که بیم مذکور بر طرف شود به تاخیر میافتد»

ماده 501 قانون آیین دادرسی کیفری : « اجرای مجازات در موارد زیر به تشخیص و دستور قاضی اجرای احکام به تعویق می‏ افتد:

1. دوران بارداری،
2. پس از زایمان حداکثر تا شش ماه،
3. دوران شیردهی حداکثر تا رسیدن طفل به سن دو سالگی …»

ماده 718 قانون مجازات اسلامی :« هرگاه زنی جنین خود را، در هر مرحله ای که باشد، به عمد، شبه عمد یا خطاء از بین ببرد، دیه جنین، حسب مورد توسط مرتکب یا عاقله او پرداخت می شود» مگر اینکه بقای جنین برای مادر خطای جانی داشته باشد که مطابق با تبصره همین ماده دیه ثابت نمی شود.

ب- مجازات برای سقط جنین: ماده 622 قانون مجازات ( تعزیرات): «هر کس عالماً عامداً به واسطه ضرب یا اذیت و آزار زن حامله، موجب سقط جنین وی شود، علاوه بر پرداخت دیه یا قصاص حسب ‌مورد به حبس از یک تا سه سال محکوم خواهد شد» و مواد 623 و 624 نیز در همین رابطه وضع شده اند.

نکته: در این خصوص هیچ تفاوتی میان جنین مشروع و نامشروع وجود ندارد.

نکته: دیه جنین در صورت سقط مواد بین 721-716 قانون مجازات اسلامی آورده شده است.