بررسی ماهیت نهاد ولی قهری و حدود اختیارات آن در نظام حقوقی ایران(قسمت اول)

– تعریف ولی قهری :

به شخصی گفته می شود که قانون وظایف و‌اختیاراتی بر عهده او در قبال سرپرستی و نگهداری افراد محجور در اختیار وی قرار داده است که در قانون به طور صریح وظایف او برشمرده شده است.ولی قهری شخصی است که به موجب قانون موظف به نگهداری اجتماعی و خانوادگی و مالی افراد محجور می باشد. وظیفه ای که قانون بر عهده او‌ خواهد گذاشت اجباری است به همین دلیل به آن ولی قهری می گویند. طبق قانون سرپرستی افراد محجور با پدر است و در نبود پدر و عدم صلاحیت او سرپرستی این افراد با پدر بزرگ پدری است و در صورت نبود و عدم صلاحیت او در نگهداری این افراد سرپرستی آنان با ولی قهری است. ممکن است پدر یا پدربزرگ قبل از فوت اقدام به نسب ولی برای فرزندان محجور خود نمایند در غیر این صورت  این وظیفه بر ذمه دادگاه و قانون می باشد. افراد محجور افرادی صغیر و غیر رشید زیر ۱۸ سال سن و افراد سفیه و مجنون می باشد.

– انواع ولایت قهری:

1 – ولایت عام : ولی عام کسی است که کسی است که مرجع صلاحیتدار یعنی دادگاه او را به این سمت برگزیده است و امور مربوط به عموم افراد را در حدود قانون انجام می دهد مانند دادستان در خصوص تعیین امین برای اداره امور غایب و جنین و تعیین قیم برای حفظ اموال مجانین بر عهده دادستان می باشد.

2 – ولایت خاص : ولایت در قانون  فقط اختصاص به پدر و جد پدری است ولی تا زمانی که طفل که به سن قانونی یعنی 18 سالگی  نرسیده است تحت ولایت پدر و جد پدری قرار دارد. ولایت قهری پدر و جد پدری در عرض هم هستند به همین دلیل هیچ یک بر دیگری تقدم و ترجیح ندارند. ماده ۱۱۸۸ قانون مدنی اعلام می دارد :«هر یک از پدر و جد پدری بعد از وفات دیگری می تواند برای اولاد خود که تحت ولایت او می باشد وصی معین کند تا بعد از فوت خود در نگهداری و تربیت آن ها مواظبت کرده و اموال آن ها را اداره نماید.» و ماده ۱۱۸۹ قانون مدنی مقرر داشته است :«هیچ یک از پدر و جد پدری نمی تواند با حیات دیگری برای مولی علیه خود وصی ومعین کند.»

قانونگذار در مقام معرفی اولیاء خاص به موجب ماده ۱۱۹۴ قانون مدنی بیان می دارد:«پدر و جد پدری و وصی منصوب از طرف یکی از آنان ولی خاص طفل نامیده می شوند.»

ماده ۱۱۹۳ قانون مدنی بیان می کند:«همین که طفل کبیر و رشید شد از تحت ولایت خارج می شود و اگر بعداً سفیه یا مجنون شود قیمی برای او معین می شود.»

منظور از افراد صغیر دختران زیر نه سال و پسران زیر پانزده سال است که سن شرعی و بلوغ آنان ملاک تعیین می باشد و منظور از افراد غیر رشید افرادی است که به سن قانونی نرسیده باشند و افراد سفیه و مجنون افرادی هستند که جنون آنها ادامه دار باشد بالاخره افراد صغیر و غیر رشید پس از دوران می توانند امور خود را در دست گیرند اما افراد مجنون و سفیه ممکن است تا آخر عمر برای اداره زندگی خود به سرپرست ‌و ولی احتیاج پیدا کنند. این افراد برای اداره امور مالی و غیر مالی خود به سرپرست یا ولی یا قیم احتیاج دارند.

– افراد تحت ولایت قهری

به موجب ماده ۱۱۸۰ قانون مدنی:« طفل صغیر تحت ولایت قهری پدر و جد پدری خود است و همچنین است طفل غیر رشید یا مجنون در صورتی که عدم رشد یا جون او متصل به صغر باشد.» از این ماده می توان فهمید که افراد زیر تحت ولایت قهری پدر و یا جد پدری خود قرار می گیرند:

الف – افرادی که صغیر هستند؛

صغیر به کسی گفته می شود که نابالغ باشد؛ به عبارت دیگر واژه ای است در برابر کبیر که به فرد بالغ اطلاق می گردد و در اصطلاح حقوقی به کسی گفته می شود که به سن بلوغ نرسیده و کبیر نشده است

• صغیر غیرممیز به طفلی گفته می شود که از امور و وقایعی که در اطراف او می گذرد آگاهی ندارد. تمامی اعمال حقوقی که این شخص انجام بدهد چه مالی چه غیر مالی باطل است و این ولی قهری است که باید به جای او تصمیم گیری کند. معمولا به کودکانی که زیر ۷ سال سن دارند گفته می شود.
• صغیر ممیز برخلاف صغیر غیر ممیز از درک و توانایی نسبی در خصوص قدرت تشخیص خوب و بد از یکدیگر و حتی تشخیص منافع و ارزش اقتصادی اجناس خواهد بود.

ب – افرادی که رشید نشده اند و یا کسانی که پیش از به سن بلوغ رسیدن سفیه شده اند؛

منظور ازسفیه یا غیررشید شخصی است که علی‌رغم این­که به بلوغ و رشد جسمانی رسیده است، توانایی اداره‌ی اموالش را ندارد و تصرفات او در اموالش عاقلانه نیست. یعنی سفیه اموال خود را در راه‌های غیرعقلانی مصرف می‌کند. وقتی فردی به سن بلوغ برسد بر طبق قانون در « امور غیرمالی» رشید محسوب می‌شود یعنی در این امور دیگر تحت ولایت کسی نیست و خود به تنهایی می­‌تواند این امور را اداره کند. اما در امور مالی رشد صغیری که بالغ نشده باید ثابت گردد.

پ – اشخاصی که مجنون هستند و یا قبل از رسیدن به سن بلوغ دیوانه شده اند؛

مجنون یا همان دیوانه کسی است که قوای عقلانی‌اش مختل شده است. جنون دارای درجات مختلفی است، اما بین این درجات مختلف تفاوتی نیست و جنون به هر درجه‌ای که باشد، فرد محجور محسوب می‌شود؛ بنابراین مجنون به، ولی یا قیم نیاز دارد تا به‌ عنوان نماینده‌ی قانونی او، اعمال حقوقی لازم را از سوی او انجام بدهد. در صورتی که فرزند خانواده‌ای از دوران بچگی مجنون بوده و بعد از بلوغ نیز جنون او ادامه داشته باشد، ولایت پدر و جد پدری بر او، همچنان باقی می‌ماند. ولی اگر کودکی وقتی به بلوغ رسیده، مجنون نبوده و از تحت ولایت، ولی خارج شده باشد، اما بعد از آن، مجنون شده باشد دیگر پدر و جد پدری بر او ولایت ندارند بلکه در این صورت از طرف دادگاه «قیم» برای او تعیین می‌شود که ممکن است پدر یا پدربزرگ او به عنوان قیم تعیین شوند.

همچنین بیشتر بخوانید :

بررسی ماهیت نهاد ولی قهری و حدود اختیارات آن در نظام حقوقی ایران(قسمت دوم)