بررسی ماهیت قرابت و انواع آن در نظام حقوقی ایران

– تعریف قرابت ( خویشاوندی):

قرابت در معنای اولیه به معنای نزدیکان، خویشاوندان و خویشی می باشد به عبارت دیگر قرابت به رابطه خویشاوندی، اعم از خونی یا سببی به علت نکاح یا رضاع گفته می‌شود و ابتدایی ترین واحد اولیه اجتماع پس از فرد، خانواده بوده که مجموعه‌ای متشکل از اشخاص حقیقی است.

قرابت به رابطه خویشاوندی، اعم از خونی یا سببی به علت نکاح یا رضاع گفته می‌شود و ابتدایی ترین واحد اولیه اجتماع پس از فرد، خانواده بوده که مجموعه‌ای متشکل از اشخاص حقیقی است. قرابت سببی رابطه‌ای است که دو شخص را مستقیما (مانند والدین یا اولاد) یا با واسطه شخص یا اشخاص دیگر (مانند رابطه برادر با خواهر) پیوند می‌دهد.

– انواع قرابت:

هر یک از افراد از طریق رابطه‌ای که اصطلاحاً قرابت یا خویشاوندی نامیده می شود با افراد دیگر اجتماع پیوند و نزدیکی دارد. قرابت از نسب (قرابت نسبی) یا نکاح (قرابت سببی) و یا رضاع (قرابت رضاعی) حاصل می شود. قانون مدنی با تطابق بر فقه اسلامی قرابت را به سه دسته تقسیم کرده است :

الف – قرابت نسبی:

یکی از اقسام قرابت، مطابق قانون مدنی قرابت نسبی است. همانطور که از نام آن پیداست، قرابت نسبی نوعی از قرابت یا خویشاوندی است که به موجب رابطه خونی و نَسَبی میان دو شخص ایجاد می شود. قانون مدنی در ماده ۱۰۳۲ قانون مدنی قرابت نسبی و طبقات آن را با تفصیل بیان کرده است.

به عنوان مثال ، رابطه پدر فرزندی از مصادیق مهم قرابت نسبی است. یا رابطه میان مادر و فرزند ، خواهر و برادر ، عمو و عمه و خاله و دایی. به هر حال، در خصوص شناسایی مصادیق خویشاوندان نسبی ملاک قرار می گیرد ، رابطه ای است که به واسطه تولد یا منتهی شدن دو نفر به یک نسل واحد به وجود می آید.

خویشان نسبی به ترتیب و بر مبنای طبقاتی که در ماده ۸۶۲ قانون مدنی بیان شده است، از هم ارث می‌برند. همچنین خویشان نسبی در خط مستقیم، مکلف به انفاق به یکدیگرند. پدر و مادر باید از فرزند خود نگهداری کنند. پدر و جد پدری نماینده قانونی طفل در اداره اموال و دارایی‌های او هستند. اقامتگاه آنان اقامتگاه فرزندانشان است و فرزندان تابعیت و نام خانوادگی آنان را نیز دارا هستند. همچنین پاره‌ای از خویشان نسبی به شرح ماده ۱۰۴۵ قانون مدنی نمی‌توانند با هم ازدواج کنند.

قرابت نسبی به طور مطلق مانع نکاح نیست. قانون مدنی ایران در ماده ۱۰۴۵ به تبعیت از آیه ۲۳ سوره نساء به موجب قرابت نسبی، ازدواج هفت دسته از زنان با مردان را بر یکدیگر حرام دانسته است.

نکته: مجموعه اقارب نسبی (مادر، دختر، خواهر، عمه، خاله، دختر برادر و دختر خواهر) ازدواج فرزندان عمو، عمه، خاله و دایی با یکدیگر بلامانع شناخته شده است.

– ممنوعیت ازدواج در قرابت حاصل از شبهه و زنا:

بر اساس این ماده، «نکاح با اقارب نسبی ذیل ممنوع است؛ اگر چه قرابت، حاصل از شبهه یا زنا باشد:

۱- نکاح با پدر و اجداد و با مادر و جدات هر قدر که بالا برود

۲- نکاح با اولاد هر قدر که پایین برود.

۳- نکاح با برادر و خواهر و اولاد آنها تا هر قدر که پایین برود.

۴- نکاح با عمات و خالات خود و عمات و خالات پدر و مادر و اجداد و جدات.

– طبقات و درجات قرابت نسبی:

در قسمت قبل به تعریف قرابت نسبی چیست پرداختیم . اما قرابت نسبی به طبقات و درجات مختلفی تقسیم می شود که در این قسمت قصد داریم آنها را بررسی کنیم . قرابت نسبی شامل سه طبقه است و هر طبقه دارای درجاتی است . در این خصوص ماده 1032 قانون مدنی چنین مقرر داشته است : ” قرابت نسبی به ترتیب طبقات ذیل است :

طبقه اول : پدر و مادر و اولاد و اولادِ اولاد ؛

طبقه دوم : اجداد و برادر و خواهر و اولاد آنها ؛

طبقه سوم : اعمام و عمات و اخوال و خالات و اولاد آنها .

بر این اساس در هر کدام از طبقات ، درجه ای از قرابت نیز وجود دارد . مثلا در طبقه اول قرابت پدر و مادر با اولاد خود قرابت درجه اول از طبقه اول است و قرابت پدر و مادر با اولادِ اولاد ( نوه ها ) قرابت درجه دوم از طبقه اول است . همینطور در طبقه دوم که قرابت خواهر و برادر و پدر بزرگ و مادر بزرگ درجه اول از طبقه دوم هستند ولی اولاد برادر و خواهر درجه دوم از طبقه دوم هستند. در طبقه سوم نیز خاله و دایی و عمه و عمو درجه اول از طبقه سوم هستند و فرزندان آنها در درجه دوم از طبقه سوم قرار دارند .

ب – قرابت سببی:

قرابت سببی، رابطه خویشاوندی است که به سبب عقد ازدواج، میان زن و شوهر و میان هر یک از آن ها با بستگان نسبی طرف مقابل برقرار می شود. این نوع از قرابت دارای آثار مهمی می باشد، از جمله اینکه به واسطه آن، زوج و زوجه از یکدیگر ارث می برند و ازدواج هر یک از آنها با بستگان طرف مقابل با محدویت هایی مواجه می شود.

یکی دیگر از انواع قرابت که در کنار قرابت نسبی از اهمیت فراوانی برخوردار است، قرابت سببی است. قرابت سببی نوعی از خویشاوندی است که به موجب ازدواج میان اشخاص پدید می آید.

یکی از مصادیق بارز قرابت سببی رابطه زن و شوهری است. به موجب ماده ۱۰۳۳ قانون مدنی هرکس که با دیگری ازدواج کند ، با تمام اقربای نسبی او قرابت سببی خواهد داشت. به عنوان مثال ، پدر و مادر زن یک مرد اقربای سببی آن مرد نیز محسوب می شوند.قرابت سببی به خویشاوندی که در اثر نکاح بین زن و شوهر و خویشاوندان هر یک با دیگری ایجاد می‌شود، تعریف شده است. پس از عقد، خویشان شوهر به درجه همان قرابتی که با وی دارند، بستگان زن نیز تلقی شده و خویشان زن نیز متقابلا از اقربای شوهر می‌شوند. البته خویشان زن با اقوام شوهر هیچ گونه قرابتی ندارند.

بر اساس ماده ۱۰۳۳ قانون مدنی، «هر کس در هر خط و به هر درجه که با یک نفر قرابت نسبی داشته باشد، در همان خط و به همان درجه، قرابت سببی با زوج یا زوجه‌ او خواهد داشت؛ بنابراین پدر و مادر زن یک مرد اقربای سببی درجه‌ اول آن مرد و برادر و خواهر شوهر یک زن از اقربای سببی درجه دوم آن زن خواهند بود.»

در مورد قرابت سببی از حیث ایجاد حرمت در نکاح، تفاوتی بین نکاح دایم و موقت وجود ندارد. بنابراین به عنوان مثال چنانچه مردی با زنی حتی به طور موقت ازدواج کند، نکاح با مادر و جدات آن زن (اعم از پدری و مادری) حرام ابدی خواهد بود.

نکته: قرابت بین فرد با والدین و اجداد یا اولاد را قرابت در خط مستقیم می‌نامند که ممکن است صعودی (فرزند با والدین و اجداد) یا نزولی (والدین یا اولاد و اولاد اولاد) باشد.

نکته: قرابت فرد با سایر افراد مانند برادر، خواهر ، عمو ، عمه ، خاله و غیره را قرابت در خط اطراف می گویند.

– آثار قرابت سببی:

قرابت سببی آثار مهمی را در رابطه میان زوج و زوجه و رابطه هر یک از آن ها با بستگان نسبی طرف مقابل ایجاد می کند. آثاری که بعضا غیر مالی بوده و بعضا حقوق و تکالیف مالی این افراد را با تغییراتی مواجه می سازد.

1. مهم ترین اثر در رابطه میان زوج و زوجه، ارث زوجین از یکدیگر می باشد. به این ترتیب که چنانچه نوع نکاح واقع شده میان زن و شوهر، نکاح دائم باشد، آن ها از یکدیگر ارث خواهند برد.
2. شکل گیری قرابت سببی، طرفین عقد ازدواج را با تکالیف و محدودیت هایی مواجه می کند، از جمله اینکه مرد ملزم به پرداخت مهریه، نفقه و سایر حقوق مالی به زن بوده و زن نیز می بایست آثار ریاست همسر خود بر خانواده من جمله حق تعیین محل سکونت را بپذیرد.
3. در رابطه میان هر یک از زوج و زوجه با بستگان طرف مقابل نیز مهم ترین اثر قرابت سببی را می توان محدودیت های ایجاد شده برای ازدواج دانست.
4. رابطه زوجیت، زوج حق ازدواج با دختر، مادر و اجداد زوجه خود را نخواهد داشت. زن نیز متقابلا از ازدواج با پسر، پدر و اجداد شوهر خود ممنوع خواهد شد.

– موارد ممنوعیت نکاح به دنبال قرابت سببی:

کسانی که نکاح با آنان به موجب قرابت سببی ممنوع شده است، به سه دسته ذیل قابل تقسیم هستند:

1. کسانی که نکاح با آنان عینا ممنوع است، یعنی به محض ایجاد قرابت، حرمت ابدی تحقق می‌یابد؛ مانند مادر زن. (ماده ۱۰۴۷ قانون مدنی)
2. کسانی که نکاح آنان جمعا ممنوع است، یعنی نکاح بر فرض وجود و بقای قرابت ممنوع است، مانند خواهر زن. (ماده ۱۰۴۸ قانون مدنی)
3. کسانی که نکاح آنان بدون اذن همسر ممنوع است، مانند ازدواج با دختر برادر زن یا دختر خواهر زن. (ماده ۱۰۴۹ قانون مدنی)

نکته: در میان خویشان سببی توارث وجود ندارد و تنها زن و شوهر از هم ارث می‌برند. شوهر مکلف به انفاق است و در برابر این تکلیف ریاست خانواده را نیز بر عهده دارد. بنابراین اقامتگاه، تابعیت و گاه حتی نام خانوادگی او نیز بر زن تحمیل می‌شود.

نکته: خویشاوندی سببی در برخی از موارد مانع ازدواج است؛ بر این اساس، شخص نمی‌تواند با مادر زن خود ازدواج کرده یا زن سابق پدر خود را بگیرد.

پ – قر ابت رضاعی: قرابت رضاعی عبارت از خویشاوندی بین دو نفر در اثر شیر خوردن یکی از دیگری و یا شیر خوردن دو نفر از یک نفر حاصل می شود. بعبارت دیگر قرابت رضاعی نوعی از خویشاوندی است که میان زنی (به جز مادر) که به طفلی شیر داده است با فرد و خویشان و اقربای او حاصل می‌شود. قرابت رضاعی مانند قرابت نسبی به خطوط عمودی و اطراف تقسیم می‌شود. بر اساس قانون مدنی یکی دیگر از اقسام . خویشاوندی رضاعی در صورتی بوجود می آید که یک طفل با شرایط معینی که در ماده ۱۰۴۶ قانون مدنی مشخص شده اند از زنی به غیر مادر خود شیر بخورد که در این صورت قرابتی میان طفل و آن زن بوجود می آید که به آن قرابت رضاعی گفته می شود.لذا یکسری از محدودیت هایی برای ازدواج ایجاد می شود که مطابق محدودیت های قرابت نسبی برای ازدواج است . یعنی همانطور که شخص نمی تواند با خواهر یا مادر خودش ازدواج کند، با خواهر و مادر رضاعی اش نیز نمی تواند ازدواج کند .