بررسی موانع اجرای حق حضانت برای والدین در نظام حقوقی ایران

با عنایت به قانون مدنی می توان دریافت حمایت از کودکان و مراقبت از آنان یکی از مهم ترین تکالیف والدین در مقابل فرزندان است که تحت عنوان « حق و تکلیف حضانت » مورد پیش بینی قرار گرفته است و احکام مربوط به آن از جمله حضانت والدین قبل از طلاق ، حضانت فرزندان بعد از طلاق ، حضانت در صورت فوت یکی از والدین و ترتیب ملاقات با فرزند مورد پیش بینی قرار گرفته است . اما گاهی عاملی حق حضانت پدر یا مادر را در حالت تعلیق نگه می دارد ؛ یعنی اینکه تا آن عامل وجود دارد ، نمی توان حضانت را به صاحب حق واگذار کرد ؛ ولی پس از آن ، دوباره وضع به حال عادی باز می گردد که آن را مانع اجرای حق حضانت می نامند .

به طور کلی زمانی که بحث موانع حضانت مطرح می شود ، منظور مواردی است که در صورت ایجاد خلل در یکی از شرایط دارندە حضانت ، عدم مواظبت از کودک یا ناتوانی در انجام دادن وظایف ، حضانت به کلی از پدر یا مادر حضانت کننده سلب می شود و به دیگری واگذار خواهد شد . اساسا به موجب مادە 1175 قانون مدنی « طفل را نمی توان از ابوین و یا از پدر و یا از مادری که حضانت با اوست گرفت ؛ مگر در صورت وجود علت قانونی » . لذا با بروز یکی از موانع حضانت ، حضانت از پدر یا مادر دارنده حق اولویت سلب شده و به دیگری منتقل می شود و در صورت فوت یا عدم صلاحیت وی ، مطابق قواعد واگذاری حضانت مذکور عمل می شود. گرچه در کتاب های فقهی بیشتر دربارە موانع حضانت مادر بحث می شود ، ولی مواردی که مانع اجرای حق حضانت می شوند​ ، جز در مورد ازدواج مجدد مادر پس از طلاق ، میان پدر و مادر مشترک است و هر دوی پدر و مادر را شامل می شود.

موارد موانع اجرای حق حضانت:

1. انحطاط اخلاقی:

یکی دیگر از موانع حضانت بر اساس فقه ، فسق یا انحطاط اخلاقی والدین است . در همین راستا ماده 1173 قانون مدنی چنین مقرر می دارد « هرگاه در اثر عدم مواظبت یا انحطاط اخلاقی پدر یا مادری که طفل تحت حضانت اوست ، صحت جسمانی و یا تربیت اخلاقی طفل در معرض خطر باشد ، محکمه می تواند به تقاضای اقربای طفل یا به تقاضای قیم او یا به تقاضای رئیس حوزه قضایی هر تصمیمی را که برای حضانت طفل مقتضی بداند ، اتخاذ کند … »

در ادامه این ماده نیز مصادیقی از انحطاط اخلاقی والدین آورده شده است که عبارتند از :

الف – اعتیاد زیان آور به الکل ، مواد مخدر و قمار

ب – اشتهار به فساد اخلاق و فحشا

پ –  ابتلا به بیماری های روانی با تشخیص پزشکی قانونی

ت – سوء استفاده از طفل یا اجبار او به ورود در مشاغل ضد اخلاقی مانند فساد و فحشا ، تکدی گری و قاچاق

ث –  تکرار ضرب و جرح خارج از حد متعارف .

البته بر اساس این ماده می توان موانع دیگری را نیز برای حضانت بر شمرد که عبارتند از امتناع حضانت کننده از انجام تکالیف قانونی خود ، ناتوانی در نگهداری کودک تحت حضانت و همچنین بیماری مسری والدین که بیم سرایت آن به فرزند وجود داشته باشد و به این لحاظ ، صحت جسمی کودک به مخاطره افتد .

2. جنون والدین:

از دیگر موانع حق حضانت ، می توان به جنون یا دیوانه بودن والدین اشاره نمود . علی رغم اینکه در ماده 1170 قانون مدنی صرفا به جنون مادر به عنوان مانع حضانت اشاره شده است ، اما می توان آن را وصفی کلی برای لغو حضانت پدر یا مادر مجنون تلقی کرد . به موجب این ماده « اگر مادر در مدتی که حضانت طفل با اوست مبتلا به جنون شود ، حق حضانت با پدر خواهد بود »

3. کفر والدین:

اکثر فقهای شیعه بر این باورند که کافر نمی تواند حضانت طفل مسلمان را بر عهده داشته باشد ، هرچند مادر او باشد . البته در حقوق ایران قانونگذار به مانع شرط اسلام برای دارنده حضانت اشاره ای نکرده است ؛ اما این موضوع را می توان به طور غیر مستقیم از موادی همچون ماده 1192 قانون مدنی و اصل 167 قانون اساسی قائل به این مطلب بود که کفر والدین مانع از حضانت است .

4. ازدواج مجدد مادر:

بر اساس قانون مدنی ، یکی دیگر از موانع اجرای حق حضانت که خاص مادر است ، ازدواج مجدد مادر است . لذا در صورتی که مادر در حین به عهده داشتن حضانت کودک به دیگری شوهر کند ، حضانت وی قابل سلب شدن است . به موجب ماده 1179 قانون مدنی ، « اگر مادر در مدتی که حضانت طفل با او است مبتلا به جنون شود یا به دیگری شوهر کند حق حضانت با پدر خواهد بود.»