بررسی جرم کلاهبرداری در نظام حقوق کیفری ایران

جرم کلاهبرداری :

کلاهبرداری کاری بر پایه فریب است که کسی یا کسانی برای کسب نفع خود یا موسسه‌ای انجام می‌دهند. کلاه‌برداری در بسیاری از کشورها جرم است، اگرچه مصداق‌های آن در نظام‌های گوناگون قضایی فرق می‌کند.

آنچه که جرم کلاهبرداری را از سایر جرایم علیه اموال متمایز می سازد، آن است که در اکثر این جرایم مال بدون رضایت یا آگاهی صاحب مال، و حتی گاه به دلیل توسل مجرم به اعمال خشونت آمیز از قربانی به مجرم منتقل می گردد در حالی که کلاهبرداری از این حیث از جمله جرایم استثنائی به شمار می رود. کلاهبردار به گونه ای عمل می کند که مالک یا متصرف مال، فریب خورده و خود از روی میل و رضا، و چه بسا با التماس به امید کسب منافع سرشار، مالش را در اختیار مجرم قرار می دهد.( جرایم علیه اموال و مالکیت – حسین میرمحمد صادقی ) دکتر معین در فرهنگ لغت کلاهبرداری را چنین تعریف کرده است: « به فریب مال و پول دیگران را گرفتن، حقه بازی استعمال نام یا عنوان مجعول به قصد این که مؤسسات مجعول و اعتبارات موهوم را به طرف بقبولاند و او را به امور موهوم امیدوار یا از امور موهوم خائف سازد و بدین طریق وجه یا مالی از او بگیرد.» کلاهبردار: ۱- آن که به فریب مال و پول دیگران را بگیرد؛ حقه باز.2- کسی که کلاه‌برداری کند.» میتوان گفت کلاهبرداری جرمی است بر پایه توسل به وسایل متقلبانه همراه با سوء نیت که منجر به اغفال و فریب قربانی به قصد بردان مال متعلق به قربانی برای خود یا شخص دیگر.کلاهبرداری عبارت است از بردن مال دیگری از طریق توسل تؤام با سوء نیت به وسایل یا عملیات متقلبانه. (جرایم علیه اموال و مالکیت -دکتر میر محمد صادقی) کلاهبرداری عبارت است ازبردن مال دیگری با توسل به وسابل متقلبانه (بایسته های حقوق جزای اختصاصی – دکتر گلدوزیان )کلاهبرداری عبارت است از تحصیل و تصاحب به ناحق اموال و یا اسناد بهادار دیگری از طریق توسل تؤام با سوء نیت به وسایل یا عملیات متقلبانه و گول زننده و فریب دهنده.( تقریرات درس حقوق جزای اختصاصی – رضا حبیب زده شریف – مدیر گروه دانشگاه آزاد واحد ارومیه.)( دعاوی خود را به وکلای مجرب وکیل تیک بسپارید)

اقسام کلاهبرداری:

الف – کلاهبرداری ساده(تمثیلی): در این نوع از کلاهبرداری مرتکب جرم، شخص عادی است که ابزار و وسایل متقلبانه ای که به آن متوسل میشود ساده است ،که قانونگذار مجازات خفیف تری نسبت به کلاهبرداری مشدد برای مرتکبین این نوع جرم در نظر گرفته است. اعمال مرتکب جرم نیز به شرح ذیل قابل تقسیم بندی است؛

1-مردم را به وجود شرکت ها یا تجارتخانه ها یا کارخانه ها یا موسسات موهوم فریب دهد.

2-مردم را به داشتن اموال و اختیارات واهی فریب دهد.

3-مردم را به امورغیر واقع امیدوار نماید.

4-مردم راازحوادث و پیش آمدهای غیرواقع بترساند.

5-برای فریب مردم اسم و یا عنوان مجعول اختیارکند.

ب – کلاهبرداری مشدده(حصری): در این نوع از کلاهبرداری مرتکب جرم دارای سمت هایاداری – سازمانی دولتی می باشد و یا افراد عادی که خود را مامور دولت معرفی نموده و یا اینکه ابزار و وسایل کلاهبرداری از طریق تبلیغات عمومی مثل تلویزیون، رادیو ، مجله و.. است،که قانونگذار برای مرتکب مجازات شدیدتری را لحاظ نموده است.که می توان به اوصاف ذیل اشاره کرد؛

1-برخلاف واقع عنوان یا سمت دولتی اتخاذکند.(یعنی اصلا کارمند دولت نباشد.)

2-بااستفاده از تبلیغ عامه از طریق وسایل ارتباط جمعی(خواه کتبی،خواه شفاهی)کلاهبرداری کند.

3-مرتکب کلاهبرداری واقعا از کارکنان دولت باشد.

با عنایت به رشد و توسعه فن آوری های رایانه ای و پوست اندازی در سازوکار زیرساختهای مخابراتی امروزه میتوان دسته بندی دیگری از جرم جعل را در قالب:1- جرم کلاهبرداری سنتی یا فیزیکی،1-جرم کلاهبرداری الکترونیکی یا سایبری،بیان داشت.

نحوه تحقق اجرای حکم کلاهبرداری(عنصرمادی):

الف – عنصرقانونی جرم کلاهبرداری :ماده1قانون تشدیدمجازات مرتکبین ارتشاءواختلاس وکلاهبرداری:«

ب –  عنصر مادی جرم کلاهبرداری:

1-رفتارفیزیکی : ارتکاب جرم کلاهبرداری با فعل مثبت محقق می شود نه با ترک فعل محقق نمیشود.اعمالی که با ترک فعل محقق میشود نمیتواند عنصر مادی جرم کلاهبرداری قرارگیرد.پس ترک فعل حتی اگر توام با سوءنیت بوده و موجب اغفال طرف مقابل و ورود ضرر به وی شود،هیچگاه نمیتواند عنصر مادی جرم کلاهبرداری راتشکیل دهد . در کلاهبرداری باید بردن مال غیر در نتیجه مستقیم توسل به وسایل متقلبانه باشد.مثال صرف تقدیم دادخواست واهی و بردن مال دیگری به حکم دادگاه کلاهبرداری نیست چون صدور حکم محکومیت رابطه سببیت بین توسل به وسایل متقلبانه و بردن مال را از بین برده، در کلاهبرداری باید توسل به وسایل متقلبانه مقدم بر، بردن مال باشد. پس اگر کسی مالی را که به عنوان قرض نزد او بوده با توسل به وسایل متقلبانه وانمودکند در اثر سرقت منزلش از دست داده و موجب شود صاحب مال از روی دلسوزی فریب خورده و طلب اوراببخشد کلاهبرداری محسوب نمیشود.

2-وسیله ارتکاب جرم:حتما باید توسل به وسایل متقلبانه شود.

3-موضوع جرم:مال متعلق به غیر باشد.

4-نتیجه جرم:بردن مال غیر(جرم مقید)به بردن مال غیر،دو اثر باید مترتب باشد:1.ورود ضرر مالی به بزه دیده.2.انتفاع کلاهبردار یا شخص موردنظر ضابطه متقلبانه بودن وسایل یک ضابطه نوعی و عرفی است.

ج – عنصر معنوی یا روانی جرم کلاهبرداری:

سوءنیت عام:کلاهبردار بایستی با علم به متقلبانه بودن وسیله مورد استفاده خود، در استفاده از آن عمد داشته باشد بنابراین هر کس به اشتباه، ولی صادقانه، معتقد به تقلبی نبودن وسایل مورد استفاده خود باشد مثلاً وقتی از مردم برای خانه سازی پول می‌گیرد و خانه‌سازی می کند و فکر کند که از عهده این کار بر خواهد آمد ولی از عهده این کار بر نیاید و یا استفاده از وسایل متقلبانه در حالت ناهوشیاری صورت گرفته باشد. رکن سوء نیت عام متزلزل خواهد بود.

سوء نیت خاص:یعنی قصد بردن مال دیگری داشته باشد، وجود و اثبات قصد خاص بردن مال دیگری برای تحقق جرم کلاهبرداری ضروری است مثال اینکه دیگری را نسبت به اینکه یک مراسم عروسی در پیش دارد فریب داده و رضایت وی را نسبت به قرض دادن اتومبیلش را به وی برای یک شب جلب کند و در نهایت با این فریب اتومبیلش را بردارد.

مصادیق کلاهبرداری:

1-مردم را به وجود شرکت ها یا تجارتخانه ها یا کارخانه ها یا موسسات موهوم،فریب دهد.

2-مردم را به داشتن اموال و اختیارات واهی،فریب دهد.

3-مردم را به امور غیر واقع امیدوار نماید.

4-مردم را از حوادث و پیشامدهای غیرواقع بترساند.

5-برای فریب مردم اسم و یاعنوان مجعول اختیار کند.

نکته: صرف دروغ گویی در عرف حیله و تقلب محسوب نمی شود و کلاهبرداری نیست و فرقی ندارد دروغ به صورت شفاهی مثلا به صورت وعده ازدواج دروغی باشد یا کتبی مثلا به صورت دادخواست دروغ .

نکته: در صورتی که کلاهبرداری و استفاده از سند مجعول مقارن هم واقع شود یعنی عمل واحد دو عنوان مجرمانه داشته باشد می توان از مصادیق تعدد معنوی دانست و به موج ماده ۱۳۱ ق.م.ا مجازات اشد را بر مرتکب تحمیل کرد .

نکته: سندی که از لحاظ شکل و ظاهر صحیح است ولی خالی از وجه می باشد استفاده از این اسناد به صورت متقلبانه کلاهبرداری محسوب می شود مانند استفاده از شناسنامه شخص مرده یا قبضی که دو بار از آن استفاده می شود .

نکته: توسل به وسایل متقلبانه باید مقدم بر تحصیل مال و برای تحصیل مال باشد . در غیر این صورت کلاهبرداری محسوب نمی شود. مثلا عمل بدهکاری که با جعل اسناد وانمود می کند که بدهی خود را به طلبکار پرداخته است.

نکته:لزوم فریب خوردن قربانی جرم کلاهبرداری فقط علیه انسان می باشد یعنی نمی توان ماشین را فریب داد مثلا شخصی با انداختن سکه تقلبی به داخل تلفن عمومی و یا دستگاه مخصوص فروش مواد غذایی از آن استفاده کند این عمل کلاهبرداری محسوب نمی شود.

نکته:تعلق مال برده شده به غیر در کلاهبرداری نیز مثل سایر جرایم علیه اموال تعلق مال برده شده به دیگری اعم از منقول یا غیر منقول شرط تحقق جرم است پس کسی که با توسل به وسایل متقلبانه مال خود را از تصرف دیگری خارج میکند کلاهبردار محسوب نمی شود.

اعمال در حکم کلاهبرداری:

1)فروش مال غیر در اصطلاح جرم کلاهبرداری نهفته و می توان چنین تعریفی را برای آن مطرح کرد : « انتقال نامشروع و غیرقانونی هر نوع مال متعلق به غیر و ( چه عین مال موضوع انتقال باشد چه منفعت آن ) توسط اشخاص ، اعم از حقیقی و حقوقی به دیگری با سونیت و مهیا نمودن مقدمات قبلی در قالب عقود به منظور به دست آوردن منافع مادی به طور ناحق را جرم انتقال مال غیر میگویند . » منقول و غیرمنقول بودن آن هم فرقی در اصل ماجرا ندارد و در هر دو مورد ، این کار غیرقانونی و جرم است . فروش مال غیر بدون مجوز مال غیر در حکم کلاهبرداری است و بنابراین ماهیتی متفاوت از کلاهبرداری اصطلاحی دارند که « توسل به وسایل متقلبانه برای بردن مال غیر است . طبق ماده یک قانون مجازات راجع به انتقال مال غیر مصوب 1308 و کسی که مال غیر را با علم به اینکه مال غیر است به نحوی از انحاء عيناً يا منفعتاً بدون مجوز قانونی به دیگری منتقل کند.کلاهبردار محسوب می شود و به مجازات کلاهبرداری محکوم می شود.

مجازات فروش مال غیر : انتقال مال غیر جرمی مستقل است و با کلاهبرداری فرق دارد اما مجازات این دو جرم یکسان است بنابراین کسی که اقدام به انتقال مال غیر میکند به مجازاتهای زیر محکوم می شود :

1) حبس از یک تا هفت سال ، پرداخت جزاي نقدي معادل مالی که گرفته است . رد مال به صاحبش ، اگر مرتکب از کارکنان دولت باشد به انفصال ابد از خدمات دولتي محكوم خواهد شد .2) اگر متهم به دلایلی مستحق تخفیف باشد ؛ مانند رضایت شاكي خصوصي ، كهولت سن و … دادگاه نمی تواند مجازات حبس او را از یک سال کمترکند.

2) اغفال وفریب قربانی: قربانی جرم باید مال را با رضایت اما در نتیجه گول خوردن در اختیار مجرم قرار دهد و لازمه اغفال و فریب قربانی عدم آگاهی او نسبت به متقلبانه بودن وسایل مورد استفاده کلاهبردار می باشد.

‌شرایط ‌و‌اوضاع‌ و‌احوال ‌لازم‌ برای‌ تحقق ‌جرم‌ کلاهبرداری:

متقلبانه بودن وسایلی که کلاهبردار از آنها برای اغفال دیگری استفاده می کند.

اغفال شدن و فریب خوردن قربانی، که مستلزم عدم آگاهی وی نسبت به متقلبانه بودن وسایل مورد استفاده مجرم میباشد.

تعلق مال برده شده به دیگری.

(در مورد شروط اول و دوم باید هر دو شرط اثبات شود و یکی از این دو شرط به تنهایی کافی نیست.)

در برخی موارد صرف توسل به وسایل متقلبانه واجد وصف مجرمانه خاصی می باشد مثلا جعل اسناد یا استفاده از آن ولی کلاهبرداری از جمله جرایم مطلق به شمار نمی رود بلکه از جرایم مقید است که شرط تحقق آن حصول نتیجه خاص می باشد. که در جرم کلاهبرداری این نتیجه « بردن مال دیگری » می باشد. پس کسی که با توسل به وسایل متقلبانه نظر دختری را را نسبت به ازدواج با خود جلب کند، کلاهبردار محسوب نمی شود.

نکته: بردن مال دیگری، مستلزم تحقق دو چیز است؛

1-ورود ضرر مالی به قربانی (اعم از شخص حقیقی یا حقوقی)

2-انتفاع مالی کلاهبردار یا شخص مورد نظر وی.

قید کلمه مالی در دو بند فوق برای مستثنی کردن ضرر ها و منافع غیر مالی است مثلا شخصی با توسل به وسایل متقلبانه موجب بی آبرو شدن دیگری و کسب شهرت و آبرو برای خود گردد مرتکب جرم کلاهبرداری نشده است.)