موانع مسئولیت کیفری (قسمت اول)

ماهیت موانع مسئولیت کیفری در نظام حقوق کیفری ایران

– موانع مسئولیت کیفری:

قانون انجام عمل مجرمانه را مستحق مجازات دانسته است . اما گاهی پیش می آید که شرایط مجرم به گونه ای است که نمی توان مجرم را به کیفر قانونی ، مجازات کرد و عدالت حکم می کند به موقعیت متهم با شرایط ویژه ای نگاه کرد . در واقع در برخی از مواقع قانون گذار انجام فعل مجرمانه را مباح دانسته و آن را مجازات نمی کند . مجازات نکردن جرم تنها در شرایط به خصوصی که در قانون تحت عنوان موانع مسئولیت کیفری مطرح شده است ممکن است . بنابراین موانع مسئولیت کیفری یعنی عاملی وجود دارد که مانع از ایجاد مسئولیت کیفری و مجازات برای مجرم می شود .

– مصادیق موانع مسئولیت کیفری:

موانع مسئولیت کیفری مواردی خاص و استثنئایی هستند که در قانون مجازات اسلامی مورد اشاره قرار گرفته اند . مصادیق موانع مسئولیت کیفری از قبیل زیر هستند :

الف – عدم بلوغ : اولین مانع مسئولیت کیفری عدم بلوغ است . طبق ماده 146 قانون مجازات اسلامی ، افراد نابالغ مسئولیت کیفری ندارند .

ب – جنون : در ماده 149 قانون مجازات اسلامی آمده است که هرگاه مرتکب در زمان ارتکاب جرم دچار اختلال روانی بوده به نحوی که فاقد اراده و قوه تشخیص باشد ، مجنون محسوب می شود و مسئولیت کیفری ندارد .

پ – اکراه : سومین مورد از موارد موانع مسئولیت کیفری ، اکراه غیرقابل تحملی است که موجب شده است فرد رفتاری که طبق قانون جرم است انجام دهد .

ت- خواب و بی هوشی : در ماده 153 قانون مجازات اسلامی آمده است که هرکس در حال خواب و بی هوشی و مانند آنها ، مرتکب رفتاری شود که طبق قانون جرم محسوب می شود ، مجازات نمی گردد مگر اینکه شخص با علم به اینکه در حال خواب و بی هوشی مرتکب جرم می شود ، عمدا بخوابد و یا خود را بیهوش کند .

ث – مستی و بی ارادگی : مستی و بی ارادگی  ناشی از مصرف مسکرات ، مواد مخدر و روان گردان و نظایر آنها مانع مجازات نیست مگر اینکه ثابت شود مرتکب حین ارتکاب جرم به طور کلی مسلوب الاختیار بوده است . اما اگر ثابت شود مصرف این موارد به منظور ارتکاب جرم یا با علم به تحقق آن بوده است و جرم مورد نظر واقع شود ، به مجازات هر دو محکوم می شود .

ج – جهل به حکم قانون : اینکه کسی ادعا کند نمی دانسته عملی جرم است ، مانع از مسئولیت کیفری او نیست مگر اینکه به طور معمول تحصیل علم از اینکه چه عملی جرم است و چه عملی جرم نیست برای او ممکن نباشد یا جهل به حکم از نظر شرعی مانع از مجازات باشد . البته منظور از جهل ، جهل به مجازات و مبران و نوع آن نیست بلکه جهل به جرم بودن عملی است که رخ داده .

چ–  دفاع مشروع : هرگاه فردی برای دفاع از نفس ، عرض ، تاموس ، مال یا آزادی تن خود یا دیگری در برابر هر گونه تجاوز یا خطر فعلی یا قریب الوقوع مرتکب عملی شود که طبق قانون جرم است ، در صورت وجود شرایط قانونی دفاع مشروع ، مجازات نمی شود .

ح – از سایر موانع مسئولیت کیفری می توان به ارتکاب رفتار به حکم یا اجازه قانون اشاره کرد .

خ – در صورتی که ارتکاب رفتار برای اجرای قانون لازم باشد ، مجازات اعمال نمی شود .

د – هم چنین ارتکاب رفتاری به امر قانونی مقام ذی صلاح ، در صورتی که امر مذکور خلاف شرع نباشد ، از موانع مسئولیت کیفری است .

ذ –  اقدامات والدین و اولیای قانونی و سرپرستان صغار و مجانین که به منظور تادیب یا حفاظت آنها انجام می شود ، مشروط بر اینکه اقدامات مذکور در حد متعارف و حدود شرعی تادیب و محافظت باشد .

ر – عملیات ورزشی و حوادث ناشی از آن مشروط بر اینکه سبب حوادث ، نقض مقررات مروبط به آن ورزش نباشد و این مقررات هم مغایر موازین شرعی نباشد .

ز – هر نوع عمل جراحی یا طبی مشروع که با رضایت شخص یا اولیا یا سرپرستان یا نمایندگان قانونی وی و رعایت موازین فنی و علمی و نظامات دولتی انجام می شود ، از عوامل مانع از مسئولیت کیفری محسوب می شوند .

ژ – هرگاه به امر غیر قانونی یکی از مقامات رسمی ، جرمی واقع شود ، امر کننده و مامور به مجازات مقرر در قانون محکوم می شوند اما ماموری که دستور امر کننده را به علت اشتباهی قابل قبول و به تصور اینکه قانونی است ، اجرا کرده باشد مجازات نمی شود و در دیه و ضمان تابع مقررات مربوطه است .

– عوامل رفع مسئولیت کیفری:

عوامل رافع مسئولیت کیفری را می‌توان به عنوان دفاعیات شخصی در نظر گرفت که مرتکب فعل مجرمانه شده است این شخص در صورتی که بتواند با استناد به این عوامل اثبات کند که در زمان ارتکاب جرم توانایی تشخیص غیر قانونی بودن عملش را نداشته است با وجود اینکه وصف مجرمانه رفتار او همچنان باقی می‌ماند، مجازات نمی‌شود چراکه عنصر روانی یا به عبارتی قدرت تشخیص در زمان ارتکاب جرم وجود نداشته است.

وقتی از عوامل رافع مسئولیت صحبت می‌کنیم منظورمان عواملی است که از طریق اثبات آن‌ها دیگر مجازاتی برای شخص مجرم در نظر گرفته نمی‌شود و در این صورت  او در خصوص فعل مجرمانه‌ای که انجام داده است مسئولیت کیفری نخواهد داشت.

عوامل رافع مسئولیت به دو گروه تقسیم می‌شوند. یکی از آن‌ها علل تام رافع مسئولیت است که شامل صغر، جنون و اجبار می‌شود و دیگری علل نسبی رافع مسئولیت می‌باشد که عبارت است از  بیهوشی، مستی و اجبار.

الف – صغیر بودن مرتکب :

همان طور که در ماده 147 قانون مجازات اسلامی بیان شده است سن بلوغ دختران 9 سال تمام قمری می‌باشد در حالی که در خصوص پسران این سن 15 سال تمام قمری در نظر گرفته شده است. مطابق این ماده اشخاصی که در گروه سنی پایین‌تر قرار می‌گیرند، صغیر محسوب می‌شوند. در واقع ما دو نوع صغیر داریم، صغیر ممیز و صغیر غیر ممیز، تفاوت این دو از لحاظ قدرت تشخیص است. به عبارت دیگر افراد صغیر نمی‌توانند تشخیص بدهند که فعل ارتکابی از سوی آن‌ها  جرم است و تبعاتی دارد، بنابراین شرایط سنی شخص مرتکب می‌تواند از عوامل رافع مسئولیت کیفری باشد که با استناد به آن شخص مجرم معاف از کیفر می‌گردد. در ادامه این دو گروه را مورد بررسی قرار می‌دهیم.

همچنین بخوانید:

قسمت دوم موانع مسئولیت کیفری