مسئولیت مدنی و انواع آن (قسمت اول)

ماهیت مسئولیت مدنی و انواع آن در نظام حقوقی ایران

– تعریف مسئولیت مدنی :

از مهم‌ترین بخش‌های حقوق مدنی با توجه به کاربردی که امروزه در عرصه‌ی دعاوی دارد، میتوان از مسئولیت مدنی یاد کرد. مسئولیت مدنی مزبور در عصر حاضر اهمیت روزافزونی یافته است. تعریف ساده از مسئولیت مدنی آن است که شخصی که با دیگری رابطه‌ی قراردادی ندارد -به عبارت دیگر قراردادی نبسته است- ولی به دیگری خسارت وارد کرده است. به عبارت دیگر در هر مورد که شخصی موظف به جبران خسارت دیگری باشد، می‌گویند در برابر او مسئولیت مدنی دارد یا ضامن است و هر کس به دیگری ضرر بزند باید آن را جبران کند، مگر در مواردی که ورود ضرر به دیگری، قانونی باشد یا ضرری که به شخص وارد شده است ناروا و نامتعارف جلوه نکند.

مسئولیت مدنی عبارت است از: التزام و تعهد قانونی شخص به جبران ضرر و زیانی که در نتیجه عمل مستند به او به دیگری وارد شده است.» به عبارت دیگر، زمانی شخص، متعهد به جبران خسارت دیگری است که این خسارت عرفا منسوب به وی بوده و شخص هیچ حق مشروعی در اضرار به غیر نداشته باشد.مسئوليت مدنی در اصطلاح حقوقی دارای دو معنی عام و خاص است. بر اين اساس مسئوليت مدنی به دو شاخه مسئوليت مدنی قراردادی و مسئوليت مدنی غيرقراردادی تقسيم می شود.اما مسئوليت مدنی به معنای خاص تنها مسئوليت غيرقراردادی را در بر می گيرد. در حقوق اسلام از مسئوليت مدنی در اين معنا با تعبير ضمان قهری یاد می شود.

– مسئوليت مدنی در معنای عام:

عبارت از هر گونه تعهدی است كه قانون بر عهده ی شخص قرار داده است تا زيان وارده به ديگری را جبران كند اعم از اين كه ناشی از نقض عمل حقوقی باشد يا ناشی از واقعه حقوقی.

ليكن مسئوليت مدنی در معنای عام خود هم شامل مسئوليت قراردادی است و هم مسئوليت غيرقراردادی (ضمان قهری ) زيرا تجاوز به حقوق ديگران در چارچوب حقوق مدنی، ممكن است از دو طريق صورت پذيرد : تخلف از آنچه قانون بر عهده ی اشخاص گذاشته است و اخلال در تعهدی كه ناشی از قرارداد است. مسئوليت مدنی قراردادی همان طور كه قبلا اشاره شد ناشی از عدم اجرای قرارداد است و مسئوليت غيرقراردادی برخاسته از تقصير در روابط اجتماعی.

با انعقاد يك قرارداد، متعهد مكلف است به تعهد قراردادی خويش عمل نمايد والا در برابر متعهد له مسئول خواهد بود. با انعقاد عقد نكاح وظايف زن و شوهر در برابر يكديگر برقرار مي گردد. زوج متعهد به پرداخت نفقه به زوجه مي گردد و زوجه مكلف به تمكين در برابر زوج مي باشد و هر يك از آن دو كه در اجراي تعهد خود كوتاهي نمايد در برابر متعهد له مسئول خواهد بود و پيامد آن ايجاد مسئوليتي قراردادي است . بايد توجه داشت كه التزام به جبران خسارت متعهد له ، دنباله يا بدل متعهد له اصلی قرار داد نيست بلكه ضمان ثانوي است كه در اثر تقصير متعهد به وجود مي آيد و انتساب آن به قرارداد بدين اعتبار است كه مبنای تقصير او تخلف از تعهد قراردادي با متعهد له است .

اما همواره تعهدها ناشی از نقص قرارداد نيستند بلكه گاهي ناشي از قانون اخلاق حسنه يا نظم عمومي هستند. به عنوان مثال به موجب قانون اساسی حيثيت ، جان و مال و حقوق و مسكن و شغل اشخاص از تعرض مصون است حال اگر زوج به طريقي به حقوق قانوني زوجه تعرض نمايد به دليل تخلف از حكم قانون مسئول عمل خويش خواهد بو د ولي نوع مسئوليت در اينجا مسئوليت غيرقراردادی مي باشد. ذكر اين نكته نيز لازم است كه مسئوليت قراردادی ، مسئوليتي عيني است يعني لازم نيست متعهد تقصير متعهد له را در نقض قرارداد ثابت نمايد . نقض قرارداد ، خود ، تقصير است و مرتكب آن بايد از عهده ی پرداخت خسارت برآيد مگر آنكه نقض قرارداد به سببی خارجی (مثل فورس ماژور ) نسبت داده شود اما مسئوليت غيرقراردادی غالباً هنگامی ايجاد مي شود كه تقصيری رخ داده باشد و اثبات اين تقصير بر عهده ی متضرر است.

به علاوه در مسئوليت قراردادی، قرارداد مورد اسناد بايد قراردادی معتبر باشد . قرارداد باطل، كان لم يكن تلقی می شود و لذا مسئوليت ناشی از تقصيرهای ارتكابی قبل از بطلان قرارداد مسئوليت قراردادی محسوب نمي شود زيرا مسئوليت قراردادي جايي مطرح مي شود كه طلبكار نمي تواند به موضوع تعهد طرف قرارداد دست يابد ، لذا حق پيدا می كند تا خسارت ناشي از عدم اجراي قرارداد را از وی مطالبه كند . اما در صورت بطلان قرارداد ، از آنجا كه اثر بطلان به گذشته سرايت می كند چنين فرض می شود كه بين طرفين قراردادی وجود نداشته است لذا مسئوليت مقصر در اين فرض مسئوليت غيرقراردادي خواهد بود. در مسئوليت غيرقراردادی يا اصلاً بين طرفين قراردادی وجود ندارد يا خسارتی كه وارد شده به تعهد قراردادی طرفين ارتباط ندارد شخصي به عمد يا به خطا به ديگري زيان وارد می كند، لذا مسئول جبران زيانی است كه وارد نموده است.

هر کس بدون مجوز قانونی عمداً یا در نتیجه بی‌احتیاطی به جان یا سلامتی یا مال یا آزادی یا حیثیت یا شهرت تجارتی یا به هر حق دیگر‌که به موجب قانون برای افراد ایجاد گردیده لطمه‌ای وارد نماید که موجب ضرر مادی یا معنوی دیگری شود مسئول جبران خسارت ناشی از عمل خود‌می‌باشد.

– شاخه های مسئولیت مدنی:

1- تعریف مسئولیت قراردادی:

تعهدی است که در نتیجه تخلف از مفاد قرارداد خصوصی، برای اشخاص ایجاد می‌شود. برخلاف مسئولیت مدنی خارج از قرارداد که در آن قراردادی در کار نیست.یکی از شرایط ایجاد مسئولیت قراردادی، وجود قرارداد است؛ برای اثبات مسئولیت قراردادی، وجود و اثبات قرارداد، امری ضروری است و احراز رابطه قراردادی میان خواهان و خوانده یکی از ارکان مسئولیت قراردادی است. این رابطه فقط در مورد طرفین قراردادی باید باشد و اگر طرف قرارداد به شخص دیگری که خارج از قرارداد است، ضرری بزند، این مسئولیت، قراردادی نخواهد بود.

همچنین بخوانید:

قسمت دوم مسئولیت مدنی و انواع آن