توسط 
فورس ماژور (قسمت اول)
ماهیت فورس ماژور در نظام حقوقی ایران
– مفهوم فورس ماژور:
فورس ماژور مفهومی استثنایی بر اصل «لزوم وفای به عهد» می‌باشند. این شرط در موقعیت‌هایی اعمال میشود که در آن شرایط موجود در زمان اجرای قرارداد، تغییر زیادی کرده است. به نحوی که در زمان انعقاد قرارداد بین طرفین شرایط این گونه نبوده و یا از آنچه که طرفین انتظار داشتند بسیار متفاوت بوده است. در بعضی مواقع حوادث غیرمنتظره و پیش بینی نشده باعث بر هم خوردن تعادل و توازن اقتصادی قرارداد میشود. به گونه‌ای که اجرای کامل مفاد قرارداد باعث سود بادآورده برای یک طرف و ورشکستگی طرف دیگر میشود. به عبارت دیگر اجرای تعهد با دشواری روبه رو میشود. به همین علت طرفین در چنین قراردادهایی ترجیح می‌دهند قبلاَ تکلیف این وضعیت را مشخص سازند. اما گاهی در نتیجـه بروز حادثه‌های ناگهانی و غیر قابل کنترل که قابل انتساب به متعهد نباشد، اجرای تعهد کاملاً غیرممکن می‌گردد. برای چنین اتفاقاتی شرط فورس ماژور پیش بینی میشود.
قوه قاهره یا فورس ماژور عبارت است از واقعه غیرقابل پیش بینی که طرفین مداخله‌ای در بروز آن ندارند. مثل نیرو‌های طبیعی از قبیل سیل، زلزله، آتش سوزی، جنگ که موجب تعطیلی بانکها یا بازار‌ها میشود؛ بنابراین برای تحقق فورس ماژور وجود عناصری ضروری اسـت. اولا حادثه‌ای رخ دهد که دارای سه شرط خارجی بودن، غیر قابل پیش بینی بودن، غیر قابل اجتناب بودن باشد. دوما این حادثه مانعی در اجرای تعهد برای متعهد ایجاد کند و اجرای آن را غیر ممکن کند.
نکته: مهم‌ترین اثری که برای فورس ماژور پذیرفته شده است، خاتمه یافتن قـرارداد و انحلال آن است. اما با این حال در رویه بین المللی در صورت وقوع فورس ماژور، قرارداد در طـول دوران فورس ماژور یا مدت زمان ویژه‌ای معلق می‌ماند. ولی در صورتی که فورس ماژور دائمی باشد و یا پس ازمدت زمان تعیین شده ادامه پیدا کند، طرفین حق خاتمه قرارداد را خواهند داشت. اما در صورتی که قبل از اتمام زمان تعیین شـده فـورس ماژور متوقـف شـود، قرارداد احیا می‌گردد
نکته: فورس ماژور جزو مهم‌ترین بندهای موجود در یک قرارداد می‌باشد.
– شروط اصلی موقعیت فورس ماژور:
سه شرط اصلی برای موقعیت فورس ماژور وجود دارد که در ادامه بیان میشود:
1-وقوع حوادث غیر قابل اجتناب
قانون مدنی می‌گوید حادثه‌ای قوه قهریه یا فورس ماژور است که غیر قابل اجتناب باشد و نتوان به صورت اختیاری آن را دفع کرد.
همچنین اتفاق غیر قابل اجتناب باید مانع از انجام تعهدات ذکر شده در قرارداد باشد. طبق این قانون کسی متعهد به کار غیرممکن نمی‌باشد و قرارداد منحل می‌گردد. این مورد شامل تغییر اوضاع اقتصادی و بالا و پایین رفتن نرخ دلار و سکه نیست. هر چقدر هم اجرای تعهد، هزینه‌های مالی گزاف بر گردن افراد بیندازد، نمی‌توان آن را جزو شرایط فورس ماژور به حساب آورد.
البته در این زمینه می‌توان به نظریه‌هایی مانند “تغییر اوضاع و احوال”، “دشواری” و “فراستریشن” استناد کرد. به هر حال این موضوع که اجرای تعهد دشوار است، دلیلی بر تحقق شرط فورس ماژور نیست.
2- وقوع حوادث غیر قابل پیش‌بینی
اگر حادثه‌ای که به وقوع می‌پیوندد، قابل پیش‌بینی باشد، طرف متعهد در قرارداد وظیفه دارد برای دوری از آن اقدام کند و در صورت امکان در قرارداد موردنظر حضور پیدا نکند. در واقع حادثه باید کاملا غیرقابل پیش‌بینی، نادر و ناگهانی باشد تا فورس ماژور محسوب شود.
3-وقوع حوادثه خارجی
یکی دیگر از شرایط مهم برای تحقق فورس ماژور، خارجی بودن حوادث و اتفاقات است. یعنی اتفاق از توان، اختیار و مسئولیت متعهد خارج باشد.
پس اینکه کارکنان به درستی از پس کار برنیامده‌اند، مواد اولیه مورد استفاده مرغوب نبوده است یا فرد ورشکسته شود، قوه قهریه محسوب نمی‌شود. حتی اگر این اتفاقات غیر قابل پیش‌بینی باشند. نکته‌ای که باید به آن توجه داشته باشید این است که اثبات قوه قهریه یا همان فورس ماژور به عهده متعهد می‌باشد. در واقع فرد متعهد باید وقوع اتفاق یا علت خارجی که به عهده او نیست را اثبات کند. طبق ماده 229 فانون مدنی در صورتی که متعهد چنین موردی را ثابت کند، محکم به تادیه خسارت نخواهد بود.
– آثار حاصل از بروز شرایط فورس ماژور یا قوه قهریه:
1- انحلال قرارداد و سقوط تعهد:
این مورد مهم‌ترین اثر ناشی از بروز شرایط فورس ماژور است.اگر بروز اتفاق غیرمنتظره باعث عدم اجرای قرارداد شود، قرارداد منحل میشود و تعهد از فرد موردنظر ساقط می‌گردد. بنابراین فورس ماژور یا قوه قهریه سبب معافیت متعهد از مسئولیت میشود و فرد متعهدله نمی‌تواند خسارت خود را درخواست کند. البته در مواردی که در ادامه آورده شده است، باعث سقوط تعهدات نمی‌شود:
- اگر متعهد در حین بستن قرارداد، خطرات ناشی از قوه قهریه را بپذیرد و در قرارداد بیان شود که فرد موردنظر مسئولیت کامل وقوع فورس ماژور را دارد.
- اگر عدم اجرای قرارداد جزئی باشد و تنها شامل برخی از تعهدات ذکر شده در قرارداد باشد. در این حالت برائت متعهد هم جزئی است و در قبال برخی از تعهدات که انجام آنها امکان‌پذیر است تعهد دارد.
- اگر قوه قهریه یا فورس ماژور ناشی از قصور متعهد باشد.
نکته: اگر قوه قهریه تنها یکی از دلایل عدم اجرای تعهد باشد و ناتوانی در انجام تعهد به علل دیگری مانند قصور متعهد هم ارتباط داشته باشد، شخص تنها از بخشی از مسئولیت خود مبرا می‌گردد.
نکته: در قراردادهایی که هر دو طرف باید کاری انجام دهند و تعهد از یکی از طرفین ساقط شود، قرارداد منحل میشود و فرد دیگر هم تعهدی نخواهد داشت.
همچنین بخوانید:
نظرات