وضعیت فرزند خواندگی از منظر نظام حقوقی ایران

– تعریف فرزند خوانده:

فرزندخوانده کسی است که دیگری (غیر از پدر و مادر واقعی) او را به فرزندی پذیرفته باشد. بر اساس فرزندخواندگی، رابطه خاصی میان فرزندخوانده و پدرخوانده و مادرخوانده به وجود می‌آید.در اصطلاح فقهی، فرزندخواندگی این است که شخص بر اساس بدون دلیلی برای اثبات فرزندی، فرزند دیگری را فرزند واقعی خود بگیرد؛ چه این فرزند، نسبتش با والدینش ناشناخته باشد، مانند بچه سرراهی (لقیط) یا معلوم باشد، مانند یتیم.( هاشمی شاهرودی- فرزندخوانده و خنجری علی‌آبادی – بررسی فرزندخواندگی در فقه امامیه و حقوق موضوعه ایران)

و بطور کلی فرزند خوانده؛ فردی است که دیگری (غیر از پدر و مادر واقعی) او را به فرزندی پذیرفته باشد.

– تعریف فرزندخواندگی:

عبارت است از اعطای سرپرستی کودکان بدون سرپرست شناخته شده تحت سرپرستی سازمان بهزیستی به خانواده های متقاضی که واجدالشرایط قانون جاری حمایت از کودکان بی سرپرست باشند.

– اوصاف زوجین برای سرپرستی طفل:

با استناد به ماده یک قانون حمایت از کودکان بدون سرپرست کسانی می توانند سرپرستی این گونه اطفال را عهده دار شوند که؛

الف – والدین یا جد پدری کودک، نباید شناخته شده نباشد.

ب – کودک باید تحت سرپرستی سازمان بهزیستی قرار گرفته باشد.

پ – کودک باید به خانواده هایی سپرده شود که قانون تعیین کرده است.

ت – علقه زوجیت بین آن ها وجود داشته باشد با این ترتیب سرپرستی به زن و مردی واگذار می شود که خانواده تشکیل داده و با هم زن و شوهر باشند.

ث – سن یکی از زوجین حداقل سی سال باشد.

ج – پنج سال تمام از تاریخ ازدواج آنها گذشته و از این ازدواج صاحب فرزند نشده باشند.

چ – مقیم بودن زن و شوهر در ایران است یعنی محل سکونت این دو در این کشور باشد تا طفل در قلمرو سیاسی ایران و تحت نظارت دولت ایران قرار داشته باشد تا چنانچه مورد سو استفاده سرپرستان قرار گیرد، از طریق مراجع ذیصلاح قضایی ایران و به کمک ضوابط این کشور حمایت و حفاظت شود.

ح – تراضی هر دو زن و شوهر می باشد(یعنی رضایت هردو) که هردو باید رضایت نامه کتبی بدهند هر کدام که رضایت خود را اعلام نکند سرپرستی کودک منتفی می شود.

خ – زوجین دارای صلاحیت اخلاقی باشند.

د – زوجین یا یکی از آنها دارای تمکن مالی باشند.

ذ – زوجین مبتلا به بیماری صعب العلاج نباشند.

ر – زوجین معتاد به مواد الکلی یا مواد مخدر و سایر اعتیادات مضر نباشند.

نکته: فراهم کردن مایحتاج زندگی فرزند خوانده بر عهده سرپرست است.

– مرجع صالح به رسیدگی و نحوه درخواست سرپرستی طفل:

نحوه واگذاری کودک سرپرست نیاز به تنظیم و تسلیم درخواست یا تقاضانامه سرپرستی دارد و مرجع رسیدگی به تقاضا و اتخاذ تصمیم دادگاه دادگستری است.پس محل رسیدگی دادگاه محل زندگی زوجین است نه دادگاهی محلی که کودک در آنجا حضور دارد.زن و شوهری که قصد دارند طفلی را سرپرستی کنند، باید تقاضانامه سرپرستی را مشترکا تنظیم و پس از امضای آن به دادگاه محل اقامت خود بدهند.

نکته: تقاضانامه فرم مخصوصی ندارد ،ولی غالبا زن و شوهر درخواست خود را روی اوراق دادخواست تنظیم خواهند کرد و اگر بر روی این اوراق خواسته زوجین نوشته شود، در ستون خواسته نام کسی یا موسسه ای نوشته نخواهد شد، ولی باید مدارک لازم کپی شناسنامه متقاضیان و فتوکپی مصدق سند نکاح آن ها در مرحله درخواست، پیوست تقاضانامه شود.

نکته: مرجع رسیدگی به درخواست زوجین خواهان سرپرستی، دادگاه محل اقامت متقاضیان است نه محل اقامت طفل یا اطفال بی سرپرست.

– مستندات لازم برای درخواست سرپرستی طفل :

الف ) تصویر شناسنامه زوجین صفحه اول و دوم،

ب ) تصویر سند ازدواج،

پ ) گواهی عدم بچه دار شدن از پزشک متخصص زنان و زایمان در مورد زوجه،

ت ) گواهی پزشکی قانونی مبنی بر عقیم بودن زوجین یا یکی از آنان،

ث ) ارائه حکم سرپرستی آزمایشی از مراجع قضایی،

ج ) گواهی برگ عدم سوء پیشینه کیفری زوجین،

چ ) گواهی سلامت جسم و روان از پزشک قانونی برای زوجین،

ح ) گواهی تمکن مالی، اعم از فیش حقوقی، فتوکپی سند منزل مسکونی، ماشین و غیره …،

خ ) گواهی سلامت از پزشک مبنی بر عدم ابتلا به بیماری های صعب العلاج و واگیردار،

د ) گواهی عدم اعتیاد.

– فرآیند اداری سرپرستی طفل :

1- متقاضیان فرزند خواندگی باید تقاضای رسمی خود مبنی برفرزند پذیری را به سازمان بهزیستی اعلام نمایند. ( گاهی متقاضیان شروع کار را از دادگاه آغاز می کنند و سپس به بهزیستی معرفی می شوند.)

2 – سازمان بهزیستی موظف است درصورت لزوم متقاضیان را برای دریافت گواهینامه های مورد نیاز به سازمان های ذیربط معرفی نماید.

3 – مشاوره قبل از فرزندپذیری از موارد مهمی است که زوجین قبل از تشکیل کمیته فرزندخواندگی باید درآن شرکت نماید؛ نتیجه جلسات درپرونده درج گردد.

4 – چنانچه تصمیم کمیته مبنی برپذیرش متقاضیان باشد درلیست نوبت قرارمی گیرند و درصورت فرارسیدن نوبت جهت انتخاب فرزند به شیرخوارگاه معرفی می شوند.

5 – درصورت انتخاب فرزند والدین متقاضی توسط بهزیستی استان به دادگاه صالحه جهت صدور قرار دوره آزمایشی (حکم سرپرستی موقت) معرفی خواهند شد.

6 – پس از صدور حکم سرپرستی، کودک انتخابی طی صورتجلسه ای به والدین تحویل خواهد شد و مراتب به دادگاه مربوطه اعلام می شود.

7 – درطی دوره آزمایشی 6 ماهه، باید حداقل سه بازدید از طرف مددکاران اجتماعی از خانواده فرزند پذیر به عمل آید.

8 – درصورت تائید وضعیت مراقبت از فرزند و توانایی خانواده و حفظ منافع فرزند، گزارش نهایی تهیه و برای صدور حکم قطعی سرپرستی به دادگاه ذیربط منعکس می شود.

– حقوق قانونی فرزندخوانده:

1. اخذ شناسنامه کودک با مشخصات والدین قانونی بعد از طی دوره شش ماهه آزمایشی وصدور حکم قطعی اقدام خواهد شد.
2. فرزند خوانده از والدینی که او را به فرزندی قبول کرده اند، ارث نمی برد. از این رو برای تأمین آینده فرزند خوانده ها و رهایی از مشکل عدم تعلق ارث، از طریق مواردی چون صلح و هبه، تأمین آینده فرزند خوانده ها امکان پذیر می باشد و مشکل شرعی و قانونی ندارد.

– ارث بردن فرزندخوانده :

طبق قانون، افراد برای ارث بردن از یکدیگر باید رابطه خونی و نسبی داشته باشند و یا اینکه زن و شوهر باشند؛ در غیر این صورت مجوزی برای ارث بردن از دیگری وجود ندارد.

طبق قانون، افراد برای ارث بردن از یکدیگر باید رابطه خونی و نسبی داشته و یا اینکه زن و شوهر باشند. در غیر این صورت امکان ندارد که بتوانند از یکدیگر ارث ببرند. بنابراین با توجه به قوانین، تعلق ارث به فرزند خوانده وجاهت قانونی ندارد. همانطور که می‌دانید بعد از فوت فرد، اولین قدم برای مراحل تقسیم ارث، گرفتن گواهی انحصار وراثت است و اگر در انحصار وراثت نام فرزند خوانده وارد شده باشد باز هم از ارث محروم است چون جایگاهی ندارد . چون او جز ورثه محسوب نمیشود‎ حتی اگر اسم فرزند خوانده درشناسنامه متوفی باشد.

با استناد به ماده ۱۷ قانون حمایت از کودکان و نوجوانان بی‌سرپرست و بدسرپرست که بیان می دارد:

تکالیف سرپرست نسبت به کودک یا نوجوان از لحاظ نگهداری، تربیت و نفقه، با رعایت تبصره ماده (۱۵) و احترام، نظیر تکالیف والدین نسبت به اولاد است. کودک یا نوجوان تحت سرپرستی نیز مکلف است نسبت به سرپرست، احترامات متناسب با شان وی را رعایت کند.

– نحوه تقسیم ارث به فرزند خوانده:

۱- سرپرست در زمان حیات، مال یا اموالی به نام فرزند‎ خوانده منتقل کند.

۲- در وصیت نامه ذکر کند که اموال به تملک فرزند خوانده درآید. یعنی اینکه وصیت کنند بعد از فوت آنها اموال به فرزندخوانده تعلق بگیرد.

۳- فرزند خوانده ارث نمی برد، اما سرپرستان او می توانند به عنوان صلح یا‏‎ ‎‏بخشش مالی به او واگذار کنند.

شایان ذکر است که در صورت فوت فرزند خوانده، سرپرست نیز از او ارث نمی‎برد.

– نحوه ارث بری فرزند خوانده :

در برخی کشورها هر شخص می تواند با وصیت وارث خود را مشخص کند و به هر میزان که بخواهد بعد از فوت به کسی ارث تعلق بگیرد، اما به تعبیر حقوقی قواعد ارث، در کشور ما امری است ،یعنی نمی توان طبقات ارث و میزان سهم الارث افراد را تغییر داد. تمام آنچه که هر شخص می تواند قبل از فوت انجام بدهد، وصیت تا یک سوم اموال بعد از فوتش است.

از نظری دیگر ،مطابق ماده۸۶۱ قانون مدنی و لدالزنا(فرزند نامشروع) هم اگرچه از خون پدر و مادر طبیعی خود است اما ارث نمی برد چه برسد به فرزند خوانده که پیوند خونی با متوفی ندارد.