ماهیت عقد رُقبی در نظام حقوقی ایران

– تعریف رُقبی:

واژه “رقبي” هم خانواده “رَقَبِه” بوده و در لغت به معناي چيزي می باشد كه داراي حيطه و محيط است و به عبارت ديگر احصاء شده است. در اصطلاح براي قطعه زمين مشخص استعمال می شود.

حق انتفاعی است که از طرف مالک برای مدت معینی برقرار می شود. در اين صورت از حق انتفاع مذكور بعنوان “حق رقبي” ياد مي شود.صاحب‌خانه‌ای حق سکونت و استفاده از آن ملک را برای یک سال یا بیش‌تر به دیگری واگذار می‌کند. مفهوم رقبی در اصطلاح فقه و حقوق نزدیک به معنای لغوی آن است، زیرا مالک، متاع خود را تا مدت معیّنی به شخصی تسلیم می‌کند تا از منافع آن بهره‌مند شود. صاحب‌خانه‌ای حق سکونت و استفاده از آن را برای یک سال یا بیش‌تر به دیگری واگذار می‌کند تا خود و خانواده ‌اش از آن استفاده کنند و دیگران محروم باشند. این اعطا به ملاحظه انتظار تمام شدن مدت تعیین شده، رقبی نامیده می‌شود.

– اوصاف و شرایط عقد رُقبی:

همه شرایط عمومى عقود از جمله ایجاب و قبول در عقد رقبى‌ نیز معتبر است. ایجاب با هر لفظى که بیانگر مفاد رقبى‌ باشد تحقق مى‌یابد، البته بنابر دیدگاهى که مى‌گوید: عقد مشتمل بر لفظ سکنى‌، سکنى‌ خواهد بود نه رُقبى‌، با لفظ سکنى‌، رقبى‌ تحقق نمى‌یابد. قبول نیز با هر لفظِ بیانگر پذیرش مفاد ایجاب، تحقق مى‌یابد. بنابر قول به جریان معاطات در عقد رقبى‌، ایجاب و قبول فعلی (دادن عین توسط مالک به قصد رقبى‌ و تحویل گرفتن طرف) نیز کفایت مى‌کند.

– رُقبی عقد مشروع: بنابر دیدگاه معروف میان فقها، رقبى‌ از عقود مشروع و لازم است؛ هرچند برخى، مشروعیت آن را نپذیرفته‌اند.

– متعلق رُقبی: سکنی‌ اختصاص به مسکن دارد؛ لیکن عمری‌ در هر عینى که انتفاع از آن با حفظ بقاى آن امکان پذیر باشد، جارى مى‌گردد. دراینکه رقبى‌ از حیث متعلّق ملحق به سکنى‌ است و درنتیجه تنها به مسکن تعلق مى‌گیرد یا به عمرى‌، و در نتیجه متعلّق آن اعم از مسکن خواهد بود، اختلاف است. البته بنابر تعریف دوم و سوم، این اختلاف مطرح نیست.

– لزوم رُقبی: عقد رقبى‌ لازم است؛ از این رو، مالک نمى‌تواند پیش از پایان زمان تعیین شده، عین را از طرف پس بگیرد. در اینکه قبض شرط صحت عقد است یا شرط لزوم آن، اختلاف است. همچنین در اینکه قصد قربت در عقد رقبى‌ شرط صحت است یا لزوم و یا هیچ کدام، اختلاف است.

– اطلاق رُقبى‌: هر گاه عقد رقبى‌ مطلق باشد، نه مقید به زمانى معین، در صحّت و بطلان آن اختلاف است. بنابر قول به صحّت مالک هر زمان بخواهد مى‌تواند عین را پس بگیرد.

– رقبی از عقود دینی:رقبی، عقدی تبرعی و مجانی (غیرمعوض)، و از عقود دینی است که آثار عقد از تاریخ اقباض پدید می‌آید.

– مفاد عقد رقبى:

در اینکه مفاد عقد رقبى‌ تملیک منفعت است یا تملیک انتفاع، اختلاف است.

–  رُقبی از اقسام حق انتفاع:

رقبی یکی از اقسام حق انتفاع است و حق انتفاع آن است که به موجب آن شخص می‌تواند از مالی که عین آن ملک دیگری است یا مالک خاصی ندارد، استفاده کند، مانند حق استفاده از بوستان شهر و امثال آن. اگر این حق مشروط به اسکان شده باشد، سُکنی یا حق سکنی نامیده می‌شودو اگر به مدت معلومی مشروط شده باشد، رقبی، و چنانچه به مدت حیات یکی از دو طرف مقید شده باشد، عمری نامیده می‌شود.

– ارکان رقبی

رقبی عقدی لازم است که از سه رکن تشکیل می‌شود و در اصطلاح فقهی، نیاز به ایجاب و قبول و قبض دارد.

الف – رکن اول: مالک، مبیح یا صاحب حق است که می‌خواهد حق انتفاع را به وسیله عقد به دیگری واگذار کند.

ب – رکن دوم: منتفع یا مباح له، که حق استعمال و انتفاع از عین به او واگذار می‌شود.

پ – رکن سوم: مورد حق انتفاع، یعنی مال منقول یا غیرمنقولی که استفاده از آن با بقای عین ممکن باشد، خواه آن مال مشاع یا مفروز باشد. لیکن حق انتفاع از دین و حقوق معنوی، مثل حق مؤلف و مخترع، نمی‌تواند موضوع آن واقع شود. بیشتر فقها اجرای صیغه را نیز رکن دانسته‌اند که با هر عبارتی که حاکی از مفهوم رقبی باشد، جایز است.

– ضرورت اهلیت مالک:

به نظر فقها و حقوقدانان، مالک باید اهلیت در تصرف ( بلوغ ، عقل ، رشد ) را داشته باشد و با قصد اختیار ، حق انتفاع مال خود را مجاناً به دیگری اعطا کند.

– موجود بودن منتفع در حین عقد:

اما در مورد مباح له (منتفع)، موجود بودن در حین عقد کفایت می‌کند. لذا قرار دادن حق انتفاع برای حمل صحیح است و تملک او منوط بر آن است که زنده متولد شد.

-تأثیر قبض بر رقبی از دیدگاه امامیه:

بیشتر فقهای امامیه در تأثیر قبض بر رقبی برآن‌اند که قبض شرط لزوم آن است. یعنی عقد در تأثیرش به قبض نیازی ندارد، ولی تا زمانی که قبض داده نشده است، مالک می‌تواند آن را منحل کند. اما پس از قبض، عقد لازم می‌شود و دیگر نمی‌تواند آن را برهم زند. در این صورت اگر مالک پیش از قبض بمیرد، مانند سایر عقود جایز، عقد فسخ می‌شود و چنانچه منافعی در فاصله وقوع عقد و قبض حاصل شده باشد از آنِ منتفع می‌گردد.برخی ینز قبض را شرط صحت رقبی می‌دانند و معتقدند برای برقراری حق انتفاع، ‌موضوع حق باید در استیلای منتفع قرار گیرد و به اصطلاح به قبض او داده شود، وگرنه تراضی ایشان هیچ حقی ایجاد نمی‌کند، و اگر در این فاصله یکی از آنان بمیرد، عقد باطل می‌شود و منافع حاصله از آن مالک است. برخی دیگر تفصیل داده گفته‌اند اگر مالک قصد قربت کند، قبض شرط لزوم است و در غیر این صورت شرط صحت.

– مدت معین در رقبی:

عنصر اصلی حق انتفاع رقبی، «مدت معیّن» است،‌که از طرف مالک تعیین می‌شود. حال اگر این مدت به معیار عمر کسی باشد، عمری خواهد بود و چنانچه پیش از سپری شدن مدت، مباح له بمیرد، ورثه بهره‌ور می‌شوند اما نه به عنوان وراثت بلکه به استناد بقای مدت. مالک نیز اگر پیش از سپری شدنِ مدت بمیرد، عقد رقبی که لازم است منحل نمی‌شود و مال به وراث او منتقل می‌گردد.

– عقد مرکب از عمری و رقبی و سکنی:

ممکن است عقد مرکّب از عمری و رقبی باشد، مثل این‌که مالک به طرف بگوید: «حقِ انتفاع این زمین را به مدت عمر تو به تو دادم و بعد از آن تا ده سال برای وراثت مقرر می‌کنم». در این صورت، ‌عقد نسبت به طرف، عمری است و نسبت به وارثان او، رقبی. و اگر مورد عقد مرکّب، مسکن باشد آن عقد هم عمری، هم رقبی و هم سکنی است.

-رقبای مطلق:

در صورتی که مالک برای حق انتفاع مدتی معیّن نکند، مثل این‌که بگوید: «برو در این خانه مدتی بنشین تا ببینم چه می‌شود»، به آن «رقبای مطلق» می‌گویند. حق مزبور تا فوت مالک خواهد بود، مگر این‌که قبل از فوت رجوع کند.

-تفاوت رقبی با عقد عاریه:

تأمل در ارکان و عناصر رقبی نشان می‌دهد که این تعهد با عقد عاریه متفاوت است، زیرا عاریه از هر دو طرف، عقدی جایز است و مالک (معیر) هر وقت بخواهد می‌تواند مورد عاریه را به دیگری انتقال دهد یا تلف کند، و با فوت و جنون و سفه یکی از متعاقدان، منحل می‌شود. اما رقبی از طرف مالک عقدی لازم است و با فوت یکی از دو طرف منحل نمی‌شود.

– تفاوت رقبی با قرارداد اجاره:

رقبی با قرارداد اجاره نیز تفاوت دارد، زیرا مستأجر مالک منافع می‌شود، بدین معنا که منافع رقمی از دارایی‌اش را تشکیل می‌دهد، اما منتفع مالک منافع نمی‌شود، بلکه فقط حق استعمال دارد و لحظه به لحظه می‌تواند خود را در جریان بهره‌برداری قرار دهد. به همین سبب حق ندارد مورد حق انتفاع را به دیگری اجاره یا انتقال دهد، زیرا او فقط ضمن انتفاع می‌تواند به حق خود صورت خارجی دهد، ‌لذا گفته‌اند: «رقبی قائم به شخص صاحب حق است و چنانچه بمیرد حق انتفاع قطع می‌شود». البته برخی عقیده دارند رقبی موجب تملک منافع می‌شود، بنابراین منتفع می‌تواند آن را به دیگری اجاره یا انتقال دهد، اما به ارث نمی‌رسد. این عده برای رقبی مالکیتی محدود قائل‌اند.

– تفاوت رقبی با عقد وقف:

رقبی با عقد وقف هم فرق دارد، زیرا در وقف حق انتفاع‌ به‌طور مؤبد برای صاحبان آن برقرار می‌شود. به همین سبب، رابطه مالک اصلی با مال مورد وقف قطع می‌گردد، حبس عین به طول کامل تحقق می‌یابد. یعنی دست مالک از نقل و انتقال و اتلاف مال مورد وقف، کوتاه است،در حالی که حبس عین در رقبی ناقص بوده، فقط حق اتلاف عین از مالک سلب می‌گردد، ‌ ولی حق نقل و انتقال به جای خود محفوظ است. همچنین شرط عوض در وقف امکان ندارد و عقد را باطل می‌کند،  ولی در رقبی، مجانی بودن، شرط صحتِ آن نیست و ممکن است حق انتفاع در برابر عوض هم به دیگری واگذار شود. و نیز شرط خیار در وقف، به لحاظ دائم بودن آن، باطل است، اما در رقبی جایز است.

– تفاوت رقبی با وصیت:

رقبی با وصیت نیز متفاوت است، زیرا وصیت، عقدی تعلیقی است، بدین معنا که اثر عمل حقوقی رد آن معلق به فوت موصی است، تملیک زمانی تحقق می‌پذیرد که مالک زنده نیست، ولی در رقبی از عقود تنجیی است، یعنی به مجرد انشای عقد یا قبض، آثار آن بار می‌شود. گرچه برخی تعلیق را در آن قابل تصور دانسته و به بطلان آن رأی داده‌اند. به علاوه، در وصیت، اگر غاصبی موصیٌ به را غصب کند، خسارت را باید به موصیٌ له بدهد نه به ورثه موصی، در حالی که اگر مورد حق انتفاع غصب شود، خسارت منافع فوت شده به مالک ( مبیع ) ‌ تعلق می‌گیرد نه به مباحٌ له (منتفع)، زیرا او مالک منافع نیست.

– وظایف طرفین رقبی:

بنابر فقه و قانون مدنی ایران، هر یک از طرفین رقبی، وظایفی برعهده دارند که از آن جمله است: منتفع باید شرایط عقد را در مدتی که از منافع عین سود می‌برد، رعایت کند. از مال مورد انتفاع سوء استفاده نکند و آن را خارج از حد متعارف یا اذن مالک به کار نبرد. در حفظ مال کوشا باشد، اقدامات لازم را انجام دهد و هزینه‌هایی را که برای انتفاع از عین ضرورت دارد، تحمل نماید. منتفع در تصرفاتش، حکم «امین» را دارد، یعنی در صورت تعدی و تفریط ، ضامن خسارت مالک است.از طرف دیگر، مالک تا جایی که به حقوق منتفع لطمه‌ای وارد نشود، می‌تواند در ملک خود تصرف کند. مثلاً خانه را بفروشد یا به دیگری اجاره دهد یا ساختمان جدیدی در آن بنا کند و نیز هزینه‌های لازم برای حفظ و بقای مال مورد انتفاع را برعهده گیرد، مگر این‌که خلاف آن را شرط کرده باشد.

– از بین رفتن رقبی:

رقبی به تصریح فقها و حقوقدانان، در مورد ذیل از بین می‌رود:

الف –  سپری شدن مدت یا اعراض منتفع.

ب – تلف مورد حق انتفاع در اثر حوادث قهری یا اعمال اشخاص.

پ –  فوت منتفع پیش از پایان مدت، یا مالک پیش از قبض .

ت –  در صورتی که حق انتفاع رقبی برای معدوم به تبع موجود باشد و معدوم زنده به دنیا نیاید.

ث – در صورت ملی شدن و به موجب قانون.