ماهیت تعهد به انجام کار در قرار داد و آثار ناشی از آن در نظام حقوقی ایران

– تعریف تعهد:

به معنای تکلیف و وظیفه ای است که یک یا هردو طرف قرارداد به موجب قرارداد یا قانون متقبل شده و مقرر می نمایند که آن را حسب شرایط مورد توافق یا حسب تکلیف قانونی انجام دهند. اصل و بنای هر قراردادی ، تعهدات آن است و زمانی منافع طرفین قرارداد به صورت کامل رعایت می شود که تعهدات آن صحیح و کامل نوشته شده و حدود و نحوه آن در قرارداد تدوین گردد.

زمانی ‌که یک قرارداد بین دو طرف تشکیل می‌شود، هرکدام از طرفین انتظار دارند که تعهدات ناشی از آن اجرا شود. در واقع هدف از انعقاد یک قرارداد، عمل به تعهدات آن است. در صورتی‌ که هر کدام از طرفین به تعهدات خود عمل نکند، طرف مقابل می‌تواند الزام به انجام تعهد را از او مطالبه کند. این ‌موضوع به‌ معنای آن است که اگر شخصی به تعهد خود عمل نکند، قرارداد به‌ سرعت فسخ نمی‌شود. بلکه ابتدا شخصی که به تعهدش عمل نکرده ‌است، از طریق دادگاه الزام به ایفای تعهد می‌شود. بعد از آن اگر با حکم دادگاه همچنان تعهد خود را انجام ندهد، در مورد این قرارداد، تصمیم مناسب گرفته می‌شود.

نکته: یکی از انواع دعاوی که عمدتاً از اختلافات مربوط به انجام تعهدات در قرارداد ناشی می شود، دعوای الزام به انجام تعهد است.

نکته: قراردادها باید به طور کلی شرایط صحت معامله را داشته باشند . موضوع قرارداد می تواند موضوعات مختلفی دارد . گاهی مورد معامله یک شی است که باید مشخصات مورد معامله را داشته باشد . گاهی هم موضوع یک قرارداد می تواند انجام دادن کار باشد .

– انواع کاری که متعهد بر عهده می گیرد:

کاری که متعهد بر عهده می گیرد می تواند به دو صورت باشد؛

الف – موضوع قرارداد می تواند انجام دادن یک کار باشد مثل قراردادی که طی آن یک نفر متعهد به کشیدن یک نقاشی ، تعمیر ماشین و یا رسم کردن طرح ساختمانی باشد ؛ در این حالت کاری که مدیون بر عهده گرفته است مثبت است .

ب – اینکه موضوع تعهد می تواند انجام ندادن یک کار باشد مثلا در قرارداد تعهد به خرید نکردن از برندهای خاصی شود . در این حالت کاری که بر عهده مدیون است منفی است یعنی در قرارداد انجام ندادن کاری خواسته شده است . هر دوی این فروض تحت عنوان انجام دادن کار به عنوان موضوع تعهد در نظر گرفته می شوند .

– تعهد به انجام کار:

تعهد به انجام کار به این صورت است که دو نفر با یکدیگر تعهد غیر مالی را منعقد می‌کنند. به عنوان مثال، شخصی به دیگری تعهد می‌دهد تا در مدت معینی یک هنر را به او آموزش دهد. در این‌ حالت شخصی که متعهد شده است، باید به تعهد خودش عمل کند. اگر متعهد از انجام تعهد کوتاهی کند، طرف مقابل می‌تواند دعوای الزام به انجام تعهد را در دادگاه علیه او مطرح کند. دادگاه پس ‌از بررسی شرایط، حکم الزام به ایفای تعهد غیرمالی را صادر می‌کند. در این شرایط متعهد موظف است به تعهد خود عمل کند.

– تعهد به عدم انجام کار:

تعهد به عدم انجام کار به این صورت است که شخصی به دیگری تعهد می‌دهد تا کاری را انجام ندهد. در واقع موضوع این تعهد انجام ندادن کار است. به عنوان مثال:

مستاجری باغی را اجاره می‌کند. او به صاحب باغ تعهد می‌دهد تا در مدت زمانی که در این باغ در اختیار اوست، درختان آن را قطع نکند. این موضوع به معنای تعهد به انجام ندادن کار است. در صورتی که مستاجر خلاف تعهدش عمل کند، باید خسارات وارده را جبران کند.

– تعهد مستقل قراردادی:

تعهد قراردادی ،تعهدی است که منشا آن قرارداد است. ولی برخی تعهدات هستند که منشا آنها قرارداد نیست،بلکه به موجب عوامل دیگری خارج از قرارداد ، طرفین یا یکی از طرفین قرارداد مسوول شناخته می شوند. تعهدات قراردادی از این جهت که از منظر اعتبار، تابع قرارداد هستند یا خیر به دو دسته تقسیم می شوند.

1. تعهدات قراردادی تابع قرارداد: برخی تعهدات قراردادی تابع قرارداد هستند بدین منظور که در صورت انقضای قرارداد یا احراز عدم اعتبار قرارداد،آن تعهدات نیز از درجه اعتبار ساقط گردیده و برای طرفین قابل استناد نخواهد بود.
2. تعهدات قراردادی مندرج در متن قرارداد : برخی تعهداتی هستند که در متن قرارداد درج می گردند ولی به جهت ماهیت آنها نباید تابع قرارداد تلقی شوند و برحسب شرایطی، بایستی مستقل از قرارداد باشند.مانند مواد مندرج در قراردادهای حل اختلاف، داوری یا محرمانگی

– تعهد غیر قراردادی:

عوامل ایجاد مسوولیت خارج از قرارداد

1. دارا شدن بلاجهت
2. غصب و آنچه در حکم غصب است.
3. اتلاف.
4. تسبیب.
5. استیفای ناروا.

– عدم تعهد بر انجام کار نامقدور:

انجام دادن کاری که موضوع تعهد قرار می گیرد باید ممکن باشد و نمی توان بابت کاری که انجام دادن آن مقدور نیست قرارداد بست . البته منظور از نامقدور بودن کار ، این است که انجام آن توسط هیچ کس ممکن نباشد . برای مثال اگر یک متصدی حمل ونقل تعهد کند ظرف ده روز کالایی را به مقصد برساند و به علت اینکه هواپیما ندارد ، قادر به انجام دادن تعهدش نباشد ، نمی توان گفت قرارداد باطل است زیرا بنگاه های حمل و نقل دیگری هستند که قادر به انجام دادن این کارند . بنابراین وقتی امکان انجام موضوع قرارداد به طور کلی ممکن نباشد قرارداد باطل است اما اگر کس دیگری به جز متعهد قادر به انجام کار باشد ، نمی توان قرارداد را باطل کرد .

– اوصاف تعهد:

الف – تعهد باید مشروع باشد:

کاری که موضوع تعهد است باید مشروع باشد . مشروع باشد یعنی نباید با قوانین امری و نظم عمومی در جامعه مخالف باشد . پس وقتی کسی به دیگری تعهد کند که برای او مشروب یا مواد مخدر تهیه کند و یا تعهد کند که خانه ای را آتش بزند ، مخالفت موضوع تعهد با اخلاق و نظم عمومی می تواند باعث بطلان قرارداد شود .

ب – تعهد باید نفع عقلایی داشته باشد:

یکی دیگر از شرایط تعهد به انجام دادن کار در قرارداد این است که انجام دادن آن فایده ندارد را نمی توان موضوع تعهد قرارداد . منظور از اینکه انجام دادن کار نفع داشته باشد صرف نفع مالی نیست . اگر انجام تعهد نفع اخلاقی یا معنوی داشته باشد هم برای صحت قرارداد کافی است . البته ملاک تشخیص نفع ، قاضی و افراد عاقل هستند .

– اوصاف الزام متعهد به ایفای تعهد:

الف – بقای قرارداد: الزام طرف متعهد قرارداد به انجام تعهد، درصورتی ممکن است که قرارداد مورد تعهد، به اعتبار خود باقی بوده و به علتی منحل نشده باشد.درغیراینصورت تعهد همراه قرارداد زایل می شود و ماهیتی باقی نمی ماند تا بتوان متعهد سابق را به اجرای آن ملزم ساخت.

ب – امکان اجرای تعهد: یکی دیگر از شرایط الزام متعهد به انجام تعهد،امکان اجرای تعهد است.درصورت ناممکن بودن اجرای مورد تعهد، تعهدی موجود نیست و قراردادی که مورد آن امری غیر ممکن باشد، باطل خواهد بود.ضابطه غیرممکن بودن اجرای تعهد ، عرف و عادت است.هر تعهدی که اجرای آن عرفا و عادتا غیر ممکن باشد. باطل و قرارداد مربوط به این تعهد فاقد اعتبار است.هرچند که اجرای تعهد عقلا محال و غیرممکن نباشد.

پ – فرا رسیدن زمان اجرای تعهد : یکی دیگر از شرایط الزام متعهد به ایفای تعهد، فرارسیدن زمان اجرای تعهد است .درصورتی که زمان انجام تعهد ، نرسیده باشد.متعهد را نمی توان الزام به آن کرد.زیرا زمان اجرا ، مانند مکان اجرا، از خصوصیات تعهد است و پیش از رسیدن زمان، تکلیف قانونی انجام تعهد، برعهده متعهد فعلیت پیدا نمی کند.

ت – باقی بودن زمان اجرای تعهد وابسته به زمان: اجرای مورد تعهد، همواره در ظرف زمانی باید انجام گردد.اما گاهی زمان قید مورد تعهد است و مورد تعهد عبارت از عمل مقید به زمان خاص است.و عمل و زمان خاص به عنوان مقید و قید ،به صورت وحدت مطلوب مورد قرارداد واقع می شودو عمل خارج از زمان خاص هرگز مطلوب و مورد تعهد نیست. در این گونه تعهدات روشن است که شرط الزام متعهد به انجام تعهد ، باقی بودن زمان مقرر است.لذا متعهد له نمی تواند متعهد را خارج از زمان ملزم به انجام تعهد کند و تنها اقدامی که برای متعهدله ممکن است مطالبه خسارت ناشی از عدم انجام تعهد از متعهد است.

ث -پیش بینی دگرگونی شرایط به وسیله متعهد: یکی دیگر از شرایط الزام متعهد به انجام مورد تعهد این است که در صورت تغییر و سخت تر شدن شرایط اجرای تعهد، این دگرگونی به وسیله متعهد به هنگام تشکیل قرارداد قابل پیش بینی باشد.درصورت غیرقابل پیش بینی بودن شرایط سخت پس از انشای عقد ، متعهد را نمیتوان به اجرای تعهد وادار ساخت.

-وجود حق الزام متعهد به انجام تعهد قراردادی: یکی از شرایط الزام متعهد به انجام تعهد، وجود بالفعل حق الزام است.درصورت امتناع از اجرای تعهد برای متعهد له حق الزام به انجام تعهد وجود دارد، منتهی اعمال حق مزبور گاهی به علت حق خودداری متعهد از اجرای تعهد، به صورت مطلق ممکن نیست و به علت وابستگی دو مورد قرارداد به یکدیگر ، الزام یکی از دو طرف به اجرای تعهد او پیش از اجرای تعهد طرف دیگر مجاز دانسته نشده و به هریک از دو طرف حق داده شده است که اجرای تعهد خود را تا اجرای تعهد طرف دیگر به تاخیر اندازد.

– دعوای الزام به ایفای تعهدات قراردادی:

از 2 طریق قابل پیگیری است:

1. یکی الزام قانونی متعهد به اجرای قرارداد و دیگری فسخ قرارداد و رهایی از تکالیف ناشی از آن. طبق قانون تا آنجا که بتوان قرارداد را اجرا کرد فسخ قرارداد امکان ندارد و به صرف روبرو شدن با خودداری طرف قرارداد ، نمی توان آن را بر هم زد.
2. به این ترتیب طرف قرارداد، درصورت برخورد با خودداری طرف دیگر از اجرای آن، می تواند اجرای قرارداد را درخواست کند و نیز خسارتی که براثر این خودداری به او وارد شده است، را از این طرف مطالبه کند.

نکته: دعوای الزام به ایفای تعهدات قراردادی با توجه به موضوع قرارداد می تواند مالی یا غیرمالی باشد.و دادگاه صالح به رسیدگی دادگاه محل اقامت خوانده یا دادگاه محل تنظیم قرارداد یا دادگاه محل اجرای قرارداد می باشد.

پس از ارائه دادخواست و بررسی مدارک و مستندات خواهان ، دادگاه خوانده را ملزم به ایفای تعهدات قراردادی می نماید.درصورتی که متعهد از ایفای تعهد خودداری نماید و موضوع هم از جمله کارهایی باشدکه متعهد توان انجام آن را دارد.متعهدله ناچار به فسخ قرارداد می باشد.اما درصورتی که متعهدله خود بتواند آن عمل را انجام دهد، می تواند شخصا آن عمل را انجام داده و هزینه های مربوط به آن را از متعهد مطالبه نماید.

نکته : به موجب ماده 226 قانون مدنی « در مورد عدم ایفای تعهدات از طرف یکی از متعاملین، طرف دیگر نمی‌تواند ادعای خسارت نماید مگر این که برای ایفای تعهد مدت معینی مقرر شده و مدت مزبور منقضی شده باشد و اگر برای ایفای تعهد، مدتی مقرر نبوده، طرف، وقتی می‌تواند ادعای خسارت نماید که اختیار موقع انجام با او بوده و ثابت نماید که انجام تعهد را مطالبه کرده است.»
« متخلف از انجام تعهد وقتی محکوم به تأدیه خسارت می‌شود که نتواند ثابت نماید که عدم انجام، به واسطه‌ی علت خارجی بوده است که نمی‌توان مربوط به او نمود.»( ماده 227 قانون مدنی)«اگر در ضمن معامله شرط شده باشد که در صورت تخلف، متخلف مبلغی به عنوان خسارت تأدیه نماید، حاکم نمی‌تواند او را به بیشتر یا کمتر از آنچه که ملزم شده است محکوم کند.» (ماده 230قانون مدنی)