ماهیت ضرر، انواع ضرر و نحوه مطالبه خسارت ناشی از انواع ضرر در نظام حقوقی ایران

– تعریف ضرر :

لفظ « ضرر » که در مقابل نفع استعمال می شود در لغت به معنی نقصان و زیان است و زیان نیز که ضد سود می باشد به معنی خسارت است . بنابر این ضرر ،زیان و خسارت در لغت مترادف یکدیگر استعمال می شوند .

در قانون آئین دادرسی کیفری ، اصطلاح ضرر و زیان تواما ً ودر معنای لغوی آن استعمال شده ، ولی در قانون آئین دادرسی مدنی ضرر به معنی ازبین رفتن مال یا به واسطه فوت شدن منفعتی که از انجام تعهد حاصل می شود ، آمده است .

در قانون مجازات عمومی سابق و همینطور در قانون مجازات اسلامی ، لفظ ضرر به ندرت به کار گرفته شده و غالبا ً قانونگذار به جای ضرر و زیان لفظ خسارت را بکار برده است .

درعرف قضایی نیزمفهوم ضررازمعنی لغوی آن مایه گرفته و حقوقدانان نیز به هنگام بحث از مسوولیت (اعم از مسوولیت جزایی ومدنی)اصطلاح ضررزیان را مترادف خسارت دانسته وآن راشامل زیانهای، مادی و معنوی می شناسند .

اما در قوانین مدونه کشور ما ( اعم از قوانین جزایی و غیره ) بجز در بند دوم از ماده 9 قانون آیین دادرسی کیفری ، تعریفی از ضرر وزیان دیده نمی شود . دراین بند نیز قانونگذار تنها به ذکر تعریف ضرر و زیان معنوی بسنده کرده است ، یعنی تنها کسر حیثیت و اعتبار اشخاص یا صدمات روحی به عنوان ضرر و زیان معنوی معرفی شده است .

در صدق ضرر بر عدم النفع اتفاق نظر وجود نداردضرر ممکن است بواسطه از بین رفتن مالی باشد یا بواسطه ی فوت شدن منفعتی که از انجام تعهد حاصل می شود ( ماده 728 قانون آئین دادرسی مدنی ) بنا به این ماده عدم النفع را در جای دیگر میتوان ضرر دانست . ( جعفری لنگرودی- ترمینولوژی حقوقی)

به هر حال با توجه به معنی لغوی و تعریف قانونی و عرف قضایی در تعریف “ضرر ” به طور اعم از نظر حقوق جزا می توان گفت ضرر یا خسارت ، عبارت است از کسر دارایی و ثروت یا از بین رفتن مال یا هر نوع لطمه زدن به سلامت و تمامیت جسمی و حیثیت و حرمت اشخاص ، یا فوت منفعت مسلم اشخاص ( اعم از شخص حقیقی یا حقوقی ) که از جرم ناشی شده باشد.

–  انواع ضرر یا خسارت :

معمولا ً در مقام بیان زیانها ، ضرر را به دو نوع ضرر مادی و معنوی تقسیم می کنند و برخی از ضرر ها را واجد دو جنبه ضرر مادی و معنوی می شناسند . مانند ناشی از صدمات وارده به جسم و جان و سلامت و حیثیت اشخاص ، که وقوع این گونه صدمات بدنی و حیثیتی هر دو ضرر را به بارمی آورد .

1. ضرر مادی: در حقوق ما اعم از قوانین مدنی و جزایی ، ضرر مادی تعریف نشده است . به نظر می رسد که این خلا قانونی  را بتوان با توجه به وضوح موضوع ومفهوم عرفی ضرر مالی که به سادگی برای همه مردم قابل تشخیص است ، جبران کرد و ضرر مادی ناشی از ارتکاب جرم را چنین تعریف نمود : « ضرر مادی عبارت است   از کسر ثروت یا دارایی یا از بین رفتن مال یا منافع اشخاص ( اعم از حقیقی و حقوقی ) به واسطه ارتکاب جرم  . »

و در تعریفی دیگر ضرر و زیان مادی، ضرر مالی و بدنی را گویند و در مقابل ضرر و زیان معنوی استعمال می شود. این ضرر ممکن است مستقیم باشد بدین صورت که بین آن و فعل منشاء ضرر رابطه علیّت وجود دارد و دادرس حکم به جبران آن می دهد یا غیر مستقیم بدین نحوه که ضرری که بین آن و فعل منشأ ضرر رابطه علیّت محرز و محسوس نیست، و دادگاه حکم به جبران آن نمی دهد.

ولی دکتر لنگرودی در تعریف ترمینولوژی « ضرر » را چنین بیان داشته است: « ضرر مالی و بدنی را گویند و در مقابل ضرر معنوی استعمال می شود . ضرر مادی بصورت ضرر موجود و ضرر آینده و ضرر متحمل الوقوع دیده می شود ( ماده 9  قانون آئین دادرسی کیفری و …… ) »مانند تلف یا ورود خسارت به یکی اتومبیل در اثر وقوع جرم  ، و در مورد از بین رفتن منافع ناشی از جرم مانند عدم تحصیل در آمد یک راننده تاکسی که به وسیله اقدام مجرمانه شخص ثالثی ، از کار کردن راننده تاکسی ممانعت به عمل آورده باشد .

نکته: خسارات وارده ممکن است عمدی و ممکن است غیر عمدی باشد و آن خسارتی است که بدون قصد وارد گردد، ضرر و زیان و خسارات جرائم تخریب و احراق و اتلاف اموال و حیوانات مقرّر در قانون مجازات عمومی از نوع خسارات عمدی است. همین طور اموال غیر عینی و غیر ملموس مشمول عنوان تخریب قرار نمی گیرد، مثل این که کسی به طلب یا حق اختراع یا اسرار تجاری دیگری صدمه ای وارد کرده و یا با دستکاری در برنامه رایانه آن را مختل نماید.

2. ضرر معنوی: ضرر معنوی ناشی از جرم ، عبارت از لطمه ای است که به یک حق غیر مالی اشخاص در اثر وقوع جرم وارد می شود . مانند از بین رفتن حیثیت و اعتبار یا صدمات روحی وارده به شخص . البته در وقوع جرم غالبا ً ضرر معنوی با ضرر مادی تواما ً ایجاد می شود .

بعبارت دیگر، ضرر و زیان معنوی ضرری است که به عرض و شرف متضرّر از جرم یا یکی از اقربای او وارد می شود، مثلاً بر اثر افشاء راز مریض به حیثیت او لطمه وارد می شود این خسارات طبق قانون مسئولیت مدنی مصوّب ۱۳۳۹ و ماده 14 قانون آیین دادرسی کیفری 1392قابل مطالبه است.

نکته: مطالبه ضرر و زیان معنوی در جرایم تخریب و اتلاف حیوانات و اموال، معمول و متداول نیست و اصولاً موردی که قابل تحقّق باشد در اینگونه جرایم دیده نشده است.

نکته: ماهیت حقوقی خسارت یا ضرر معنوی قابل مطالبه در نظام حقوقی ایران حقی است برای متضرر از جرم که نوعی مجازات تکمیلی به حساب می آید و دادگاه بر حسب مورد درباره آن رسیدگی و مبادرت به صدور حکم می کند .

نکته: جرم خسارت از جرایمی است که نتیجه نهایی آن ورود خسارت و ضرر و زیان به اموال و اشیا اشخاص  اعم از حقیقی و یا حقوقی است. مطالبه خسارات و ضررهای وارده علاوه بر اینکه در قانون آیین دادرسی کیفری برای مجنی علیه و زیان دیده از جرم مورد توجّه قرار گرفته در بعضی از جرایم و بخصوص در جرم تخریب در متن مواّد قانونی ماهوی هم به صورت جبران خسارات وارده از طرف مرتکب، پیش بینی شده است.

– اوصاف ضرر قابل مطالبه:

ضرر و زیان قابل مطالبه به موجب ماده 14 قانون آیین دادرسی کیفری و 2 تبصره آن به شرح ذیل می باشد:

1. ضرر و زیان های مادّی که در نتیجه ارتکاب جرم حاصل شده است.
2. منافعی که ممکن الحصول بوده و در اثر ارتکاب جرم، مدعی خصوصی از آن محروم و متضرّر می شود.

– منافع ممکن الحصول:

منافع ممکن الحصول را که در اثر ارتکاب جرم، مدعی خصوصی از آن محروم شده است قابل مطالبه است، دایره اصطلاح « منافع ممکن الحصول» خیلی وسیع است. مراد از منافع ممکن الحصول مذکور در تبصره ماده 2 قانون آیین دادرسی کیفری منافعی است که در زمان وقوع جرم، منشأ حقوقی داشته و مدعی خصوصی از آن محروم شده است و در مورد ضررهای منافع ممکن الحصول در جرم تخریب بر حسب مستفاد از مجموع عبارات شق یک از مادّه ۶۸۴ قانون مجازات اسلامی بخش تعزیرات  عمل ارتکابی به چرانیدن و قطع کردن تعبیر شده و بر حسب تبادر عرفی معلوم است که منظور قانونگذار از جمله دیگر آن مادّه(باعث تضییع آن بشود)، ضایع کردن زراعتی است که روییده باشد و به صورت حاصل در آمد باشد و بر تخم کاشته شده که هنوز سبز نشده حاصل اطلاق نمی شود تا مثلاً شخم زدن مزرعه عدس در حالیکه هنوز تخم مزروع سبز نشده بود، مشمول آن مادّه گردد و عمل مزبور تخریب مال غیر محسوب می شود که بموجب (مادّه ۶۷۷ قانون مجازات اسلامی) قانون مزبور دارای جنبه کیفری است.

– تعریف عدم النفع  :

عبارت است از حرمان از منافعی که به احتمال قریب به یقین، حسب جریان مادی امور و اوضاع و احوال خاص، امید وصول به آن، معقول و مترقّب و مقدور بوده باشد. در تعریف فقه و حقوق مدنی عدم النفع یعنی ممانعت از وجود پیدا کردن نفعی که مقتضی وجود آن حاصل شده است مانند توقیف غیر قانونی شاغل بکار که موجب حرمان او از گرفتن مزد شده باشد .

بنابراین عدم النفع عبارت است از ممانعت از وجود پیدا کردن نفعی که مقتضی وجود آن حاصل شده است مانند توقیف غیر قانونی شاغل به کار که موجب حرمان او از گرفتن مزد شده باشد و بنظر به موجب ماده 226 قانون مدنی ما و فصل مربوط به آن با توجه به ماخذ فرانسوی آن مجوز اخذ خسارت ناشی از عدم النفع است . ماده 49 قانون ثبت به طورکلی عدم النفع را ضرر شمرده است. ولی تبصره 2 ماده 515 قانون آئین دادرسی مدنی خسارت ناشی ازعدم النفع قابل مطالبه نیست و خسارت تاخیر تادیه در موارد قانونی ، قابل مطالبه می باشد .