نحوه دریافت اجرت المثل بعد از فوت مادر در نظام حقوقی ایران

– تعریف اجرت المثل:

با توجه به اصل آزادی اراده ، افراد در انعقاد عقود خود ، آزادند . مخصوصا عقودی که طبق ماده 10 قانون مدنی منعقد شده باشند هر روشی که برای جبران خسارت پیش بینی کرده باشند معتبر بوده و قاضی ملزم به تبعیت از آن است .گاهی پیش می آید که یا اراده افراد معتبر نبوده و یا جبران خسارت از قبل مشخص نشده است . بدیهی است که جبران نشدن خسارت اتفاقی نا عادلانه است. از این رو قانونگذار  اجرت المثل را برای جبران خسارت پیش بینی کرده است .

اجرت المثل از نظر لغوی مخالف اجرت المسمی است . اجرت المسمی مبلغی است که طرفین از قبل توافق کرده اند و اراده آنها تعیین کننده میزان آن بوده است ولی اجرت المثل مبلغی است که خارج از اراده افراد ، توسط عرف تعیین می شود .اجرت المثل روش پیش بینی شده قانونگذار برای جبران خسارت است در جایی که میزان و روش آن عقد و توافقی نشده باشد یا توافق معتبر نباشد . در حقیقت اجرت المثل مبلغی است که در عرف و بازار ، شخص ضامن یا مسئول باید در قبال منافع استفاده شده یا تلف شده ، به مالک پرداخت کند .

– دریافت اجرت المثل بعد از فوت مادر:

اگر زن فوت کرده باشد ، تحت شرایطی امکان دریافت اجرت المثل بعد از فوت مادر توسط فرزندان وی وجود خواهد داشت که اصولا این اجرت المثل به ورثه مادر فوت شده یعنی فرزندان و یا والدین وی تعلق می گیرد . البته نحوه تعیین اجرت المثل بعد از فوت مادر به عهده دادگاه است که برای مشخص شدن مبلغ و میزان آن ، قرار کارشناسی صادر می کند.

اصل مهمی که در روابط میان اعضای خانواده وجود دارد ، همکاری و تعامل مشترک به ویژه در رابطه میان زن و شوهر است . با این حال ، قانون مدنی مهم ترین حقوق و تکالیف میان زوجین را مشخص کرده که از جمله این تکالیف ، تمکین زن از شوهر است.  البته تمکین از شوهر معنای بخصوصی دارد و شامل انجام اموری همچون نظافت ، آشپزی ، خانه داری و مسائلی از این قبیل نیست و به همین خاطر ، اگر زن تحت شرایطی، امور ذکر شده را انجام داده باشد ، می تواند اجرت یا بهای آن را مطالبه نماید که این موضوع تحت عنوان « اجرت المثل ایام زوجیت » شناخته می شود.

دریافت اجرت المثل ایام زندگی زناشویی در شرایطی امکانپذیر است که زن به دستور شوهر ، اموری انجام داده باشد که به لحاظ قانونی و شرعی موظف به آن نبوده و البته ، به قصد تبرع نیز آن کارها را انجام نداده باشد . در این صورت حق دارد از شوهر اجرت دریافت کند.

– نحوه مطالبه  اجرت المثل بعد از فوت مادر :

بر اساس تبصره ماده 336 قانون مدنی ،  چنانچه زوجه کارهایی را که شرعا به عهده وی نبوده و عرفا برای آن کار اجرت ‌المثل باشد را به دستور زوج و با عدم قصد تبرع  انجام داده باشد و برای دادگاه نیز ثابت شود ، دادگاه، اجرت ‌المثل کارهای انجام گرفته را محاسبه و به پرداخت آن حکم می‌ نماید.

برای دریافت اجرت المثل، باید وجود شرایط مهمی برای دادگاه احراز شده باشد تا بتوان اجرت المثل ایام زوجیت را دریافت کرد که از جمله آنها ، این است که زن کارهایی که وظیفه شرعی و قانونی وی نبوده ( همچون آشپزی و خانه داری و غیره ) را به خواست و دستور شوهر انجام داده باشد و برای انجام دادن آنها قصد تبرع ( نیکوکاری یا انجام دادن رایگان ) نداشته باشد تا بتواند اجرت کارهای انجام شده را مطالبه کند .

باتوجه به ماده 336 قانون مدنی  قیدی وجود ندارد تا دریافت اجرت المثل را محدود به زمان حیات زوج یا زوجه دانست و به همین دلیل است که اجرت المثل زن بعد از مرگ شوهر قابل مطالبه می باشد . این موضوع در خصوص اجرت المثل زن فوت شده نیز صادق است ؛ به این معنا که اگر زنی فوت کرده باشد ، باز هم از آن جهت که حق قانونی برای مطالبه اجرت المثل داشته است ، این حق به وراث وی انتقال پیدا می کند .

نکته: با وجود اینکه دریافت اجرت المثل مادر بعد از فوت به لحاظ قانونی و قضایی دشوار است ، اما در قانون منعی برای دریافت اجرت المثل زن فوت شده نیز مقرر نشده است . دشوار بودن دریافت اجرت المثل بعد از فوت مادر از این جهت است که اصولا مطالبه اجرت المثل منوط به رعایت شرایطی است  که باید توسط دادگاه احراز شود تا دادگاه حکم به پرداخت اجرت المثل زن صادر کند و اگر زن فوت کرده باشد ، از آن جهت که قادر نیست در دادگاه حاضر شده و انجام دادن کارها به دستور شوهر و غیر تبرعی بودن آن را اثبات کند ، صدور حکم به پرداخت آن برای قاضی دشوار خواهد بود .

نکته: زمانی که شخصی فوت می کند ، کلیه حقوق مالی وی به ورثه او منتقل می شود و ورثه می توانند از این حقوق مالی بهره مند شده و آن را طبق قانون ارث میان خود تقسیم کنند .ورثه زن از جمله فرزندان می توانند اجرت المثل مادر را به نیابت از وی مطالبه کنند. حتی در مواردی که زن فوت شده، پدر و مادر در قید حیات نیز داشته باشد ، آنها نیز قادرند تا در کنار مهریه و نفقه معوقه ، اجرت المثل دختر فوت شده شان را مطالبه نمایند . بنابراین ،  اجرت المثل بعد از فوت زن به ورثه وی تعلق می گیرد که این ورثه اصولا شامل فرزندان و والدین زن است و آنها هستند که علیه شوهر زن یا پدرشان اقدام به مطالبه اجرت المثل زن فوت شده می کنند .

نکته: البته در صورتی که پدر و مادر زن فوت کرده و فرزندی هم نداشته باشد و یا اینکه فرزندان وی قبل از خودش فوت کرده باشند ، در این صورت ، اجرت المثل زن بعد از فوت به سایر ورثه ای می رسد که طبق قانون ارث ، می توانند از ترکه زن فوت شده استفاده کنند ؛ به عنوان مثال خواهر یا برادر زن فوت شده .

– نحوه تعیین اجرت المثل بعد از فوت مادر:

تعیین اجرت المثل بعد از فوت مادر، نیازمند آن است که ورثه قانونی مادر فوت شده از جمله فرزندان و یا حتی والدین وی دعوایی به خواسته مطالبه اجرت المثل در دادگاه به طرفیت شوهر وی اقامه نمایند و به عبارت دیگر ، ورثه دادخواست اجرت المثل ایام زوجیت را به دادگاه خانواده ارائه کنند که نحوه ارائه این  به این صورت است که ورثه می توانند به یکی از دفاتر خدمات الکترونیک قضایی مراجعه کنند و با ارائه دادخواست و مدارک لازم ، آن را مطالبه کنند .در این صورت ، قاضی باید شرایط قانونی جهت پرداخت اجرت المثل به زن را احراز کرده تا بتواند حکم به پرداخت اجرت المثل صادر کند.

– میزان اجرت المثل بعد از فوت مادر:

تعیین اجرت المثل بعد از فوت مادر به عهده دادگاه خانواده است . معمولا در جلسه دادگاه اگر قاضی شرایط دریافت اجرت المثل زن فوت شده را احراز کرده و بخواهد حکم به پرداخت آن صادر کند ، قرار کارشناسی برای تعیین مبلغ و میزان اجرت المثل زن نیز صادر می کند . قرار کارشناسی به این معناست که قاضی به کارشناس دادگستری این ماموریت را داده است که به جای وی مبلغ و میزان اجرت المثل زن فوت شده را محاسبه کند .کارشناس دادگاه نیز با توجه به شرایط و اوضاع و احوالی که در هر مورد وجود دارد، اجرت المثل را تعیین می کند .

به عنوان مثال می توان تعداد سالیان زندگی مشترک ، میزان کارهایی که مادر فوت شده در طول زندگی مشترک انجام داده و نقشی که در پیشرفت وضعیت خانوادگی ایفا کرده است ، میزان سواد و تحصیلات ، جایگاه خانوادگی و یا حتی عرف منطقه را در نظر می گیرد و اجرت المثل زن فوت شده را به ازای هر سال ، محاسبه و تعیین می کند .در مرحله بعد ، میزان اجرت المثل مادر فوت شده برای هر سال را ضرب در تعداد سال های زندگی مشترک کرده و به این صورت ، مبلغ نهایی اجرت المثل زن فوت شده مشخص خواهد شد . به عنوان مثال ، اگر اجرت المثل مادر فوت شده به ازای هر سال یک میلیون تومان بوده و طول زندگی مشترک نیز 50 سال بوده باشد ، میزان اجرت المثل بعد از فوت مادر 50 میلیون تومان تعیین می شود .

نکته: قاضی نیز با ملاحظه نظر کارشناس حکم نهایی را صادر می کند .  میزان اجرت المثل بعد از فوت مادر ثابت و مشخص نیست ؛ بلکه لازم است موضوع کارشناسی شده تا مبلغ اجرت المثل زن فوت شده تعیین شود .