به قلم دکتر سید محمود گل حسینی وکیل پایه یک دادگستری تهران (مشاهده پروفایل)

جرم چیست و در قانون مجازات اسلامی چه تعریفی دارد؟

تعریف قانون از جرم به این صورت است که هر گونه رفتاری اعم از فعل یا ترک فعل که در قانون برای آن مجازات تعیین شده باشد. در تشریح این تعریف می توان گفت که جرم می بایست یک نمود بیرونی داشته و یک رفتار یا ممانعت ممنوعه باشد. برای اینکه رفتاری جرم محسوب شود باید در قانون به عنوان جرم پیشبینی شده باشد و مبنای شرعی تا زمانی که بصورت قانون در نیامده باشد در قضاوت تاثیری ندارد. برای مثال دروغ گفتن در شرع جزو اقدامات زشت و ناپسندیده است اما در قانون بنا به شرایط خاص مانند اثبات شهادت کذب و یا سوگند دروغ آن هم در نزد مقام رسمی و دادگاه می توان شخص را مجرم دانست.

باید توجه داشت تا زمانی که اقدامی در قانون به عنوان جرم شناخته نشده باشد جرم قابل احراز نبوده و آن اقدام جایز است. در واقع هر اقدامی آزاد است مگر غیر قانون. در این شرایط مواردی وجود دارند که بنا بر عرف شرایط رعایت را فراهم می کند اما باز هم نمی توان مبنای مجرمانه بر آن داشت

تمهیدات واکنشی قانون در برابر جرم

در قانون مجازات اسلامی برای جرم ها به صورت اقدام واکنشی در نظر گرفته شده است. مجازات و اقدامات تعلیمی و تربیتی جزو این تمهیدات بوده و در موقع نیاز به هریک از این موارد ارجاع می شود. نکته بسیار مهم در چهارچوب قانونی کشور لحاظ شده است که در آن جرم و مجازات می بایست در اصل قانونی مورد دادرسی قرار گیرند. به این معنی که اصل قانونی بودن جرم و مجازات می بایست تابع شرایط زیر باشد:

• قانونی بودن جرم که در قانون بصورت صریح ذکر شده باشد.
• قانونی بودن مجازات که در قانون به شکل واضح و روشن مشخص شده باشد.
• صلاحیت دادرسی که بر اساس آن هیچ دادگاهی نمی تواند حکم دهد مگر اینکه قانون به آن صلاحیت داشته باشد.

تعریف عناصر تشکیل دهنده جرم در قانون

در قانون مجازات اسلامی ایران، عناصر تشکیل دهنده جرم عبارتند از:

• رکن قانونی – ماده قانونی پیش بینی شده توسط قانون گذار.
• رکن روانی – شرایط ذهنی و احوال مرتکب جرم
• رکن مادی – نمود بیرونی اندیشه مجرمانه

تقسیم بندی انواع جرم در تعریف آن در قانون

دسته بندی های متعددی برای انواع جرم وجود دارد که مهمترین آنها عبارتند از:

• جرم آنی و مستمر – بسته به فاکتور زمان و استمرار
• جرم ساده و مرکب – بسته به سادگی و تابع بودن جرم به موارد دیگر
• جرم مطلق و مقید – بسته به واضح بودن اثر جرم یا حصول نتیجه خاص از آن
• جرم عمدی یا غیر عمدی
• جرم قابل گذشت یا غیر قابل گذشت
• جرم مشهود و غیر مشهود
• و …

انواع جرم

از نظر عنصر معنوی یا روانی انواع جرم به دو دسته تقسیم می‌شوند: جرم عمدی و جرم غیرعمدی

جرم عمدی:

به جرائمی که اراده و قصد مجرم بر انجام آنها باشد، جرم عمدی گفته می‌شود. البته در خصوص جنابات (قتل و ضرب و جرح) طبق قانون مجازات اسلامی در چهار حالت جرم عمدی اتفاق خواهد افتاد:

• اگر قصد فردی از انجام یک عمل، ارتکاب جنایت در حق فرد یا اشخاصی معیّن از یک جمع باشد و آن جنایت در عمل نیز اتفاق بیفتد، چه آن عمل از انواعی باشد که باعث وقوع آن جنایت و مشابه آن می‌شود و چه از آن انواع نباشد، جرم عمدی اتفاق افتاده است.
• اگر فرد عمدا کاری را انجام دهد که به صورت نوعی موجب وقوع جنایت یا مشابه آن می‌شود، هرچند قصد انجام آن جنایت و مشابه آن را نداشته باشد امّا آگاه بوده باشد که آن کار از انواعی است که موجب ایجاد جنایت می‌شود، جرم عمدی محسوب می‌شود. (در این مورد باید گفت که ناآگاهاه بودن فرد از انجام فعل باید در دادگاه ثابت شود، مگر اینکه وقوع جنایت به دلیل حساسیتی بوده باشد که محل یا فرد آسیب‌دیده داشته است و آن حساسیت نیز شناخته شده نباشد)
• اگر فردی قصد انجام جنایتی که اتفاق افتاده را نداشته باشد و عملی هم که انجام داده در خصوص افراد عادی، معمولا موجب وقوع آن جنایت نمی‌شود امّا شرایط خاص فردی که جنایت در حق او انجام شده باعث شده که آن جرم به وقوع بپیوندد، مانند: بیماری، کهولت سن، وضعیت خاص مکانی، زمانی و… به شرط اینکه مجرم از وضعیت خاص آن شخص باخبر بوده باشد و آگاه به وضعیت موجود باشد (این مورد باید در محکمه اثبات شود) ، حکم جرم عمدی است.
• و در نهایت اگر فرد قصد انجام جنایت را داشته باشد ولی فرد یا جمعیت خاصی را در نظر نداشته باشد که جرم را در حق آنها انجام دهد و جنایت نیز به صورت عملی انجام شود، جرم عمدی اتفاق افتاده است، مانند: بمب‌گذاری در اماکن عمومی.

جرم غیرعمدی:

اگر اراده و نیّت فرد از انجام فعل، وقوع جرم نبوده باشد و نتیجه‌ای که اتفاق افتاده، بر خلاف قصد او به جرم منتهی شده است، جرم غیرعمدی محسوب خواهد شد. بنابراین و برای مثال اگر فردی به دلیل سهل‌انگاری خانه‌ای را به آتش بکشاند مرتکب جرم غیرعمدی شده است.

با این حال جنایات (قتل و ضرب‌وجرح) غیرعمد می‌تواند به صورت خطای محض یا جرم شبه‌ عمد باشد که توضیحات آنها را در بخش‌های بعد خواهید خواند.

جرم شبه عمد و موارد قانونی آن

در اصطلاح لغوی جنایاتی (قتل و ضرب‌وجرح) که شبیه به موارد عمدی هستند را جرم شبه عمد می‌گویند؛ در ادامه مواردی که از نظر قانون می‌تواند باعث جرم شبه عمد شوند را می‌خوانید:

• حالت اول زمانی است که فرد مجرم قصد جنایت بر فرد دیگری داشته باشد ولی نیّت او از انجام آن، جنایتی که اتفاق افتاده نبوده باشد و این عمل از مصادیق قانونی جرائم عمدی نباشد.
• حالت دوم زمانی است که فرد نسبت به موضوع ناآگاه باشد، مثلا گمان کرده جنایت منجر به آسیب رساندن به یک شیء، حیوان و نظیر آنها است و بعدا معلوم شود که عمل به یک شخص آسیب رسانده است.
• و در نهایت اگر جنایتی که اتفاق افتاده، از مواردی نباشد که قانون آن را جرم عمد دانسته، هرچند مُقَصّر، فرد انجام دهنده باشد، حکم آن جرم شبه عمد است.

موارد قانونی خطای محض

در قانون مواردی برای جرم غیر عمد به صورت خطای محض وجود دارد که در ادامه به آنها اشاره می‌کنیم:

• مورد اول زمانی است که جرم در حالت بیهوشی، خواب و نظیر آنها اتفاق افتاده باشد.
• مورد دوم زمانی است که جرم توسط طفل زیر سن قانونی و یا فرد دیوانه انجام شده باشد.
• مورد سوم زمانی است که مجرم نه قصد دارد جنایتی در حق کسی انجام دهد و نه نیّت انجام عملی را داشته که اتفاق افتاده است، به عنوان مثال تیری را برای شکار رها کرده و سهوا به شخصی برخورد کرده است. (درباره مورد اول و سوم باید گفت که اگر مجرم آگاه باشد کاری که انجام می‌دهد از انواعی است که باعث وقوع جنایت می‌شود، جرم او عمدی محسوب می‌شود)

منظور از تقصیر در قانون ، بی‌مبالاتی و بی‌احتیاطی است، مثلا مواردی مانند: بی‌مهارتی، غفلت، مسامحه، رعایت نکردن قوانین دولتی و مانند آنها.

جرم مادی صرف

تا اینجا طبق توضیحاتی که داده شد برای مجرم شناخته شدن فرد، نیاز به اثبات سوء نیّت مجرم و مواردی بود که به عنوان استثناء بیان شد؛ علاوه بر این باید بدانید که جرائمی وجود دارند که به محض شروع به انجام، قانون وجود سوء نیّت مجرم را فرض خواهد کرد.

این جرم‌ها به عنوان جرائم مادی صِرف شناخته می‌شوند، به عنوان مثال صادر کردن چک بلامحل یا پرداخت نشدنی از جمله جرائم مادی صرف است.

شریک جرم

بر اساس ماده ۱۲۵ قانون مجازات اسلامی، کسی که عمدا با فرد یا افراد دیگری برای انجام یکی از جرم‌هایی که قابل مجازات یا تعزیر هستند، مشارکت کند و جرم در نتیجه عمل همه آنها انجام شده باشد، چه عمل یکی از آنها برای انجام آن کافی باشد یا نباشد و عمل هر یک از آنها هر مقدار اثری که داشته باشد، شریک جرم تلقی می‌شود و مانند مجرم اصلی مجازات می‌شود. برای اطلاعات بیشتر در این خصوص مطلب مشارکت در جرم را مطالعه کنید.

معاون جرم

قانون مجازات اسلامی در ماده ۱۲۶ گفته است که افراد زیر معاون جرم به حساب می‌آیند و با توجه به شرایط و امکانات مجرم و دفعات و رتبه جرم و دیگر شرایط قانونی، به مجازات تعزیر محکوم می‌شوند:

• کسی که فرد دیگری را با وسوسه و تحریک یا تهدید، تشویق به انجام جرم کند یا به وسیله فریب باعث انجام جرم شود.
• هر کس به صورت عمدی وسایل انجام جرم یا روش انجام آن را با آگاهی از نیّت مجرم، به او اراده دهد.
• کسی که با آگاهی و از روی عمد انجام جرمی را آسان کند.