بررسی نحوه اثبات نسب مادری در نظام حقوقی ایران

– اثبات نسب مشروع:

اثبات نسب مشروع و قانونی طفل از آن جهت مهم است که سبب به وجود آمدن آثار حقوقی مهمی از قبیل ارث ، نفقه و ولایت بر فرزند می باشد . بر اساس قانون ، در اثبات نسب مشروع طفل سه موضوع باید به اثبات برسد که عبارتند از وجود رابطه زوجیت حین انعقاد نکاح ، اثبات نسب مادری و اثبات نسب پدری . که اثبات نسب مادری به دلیل اینکه تولد فرزند از مادر امری قابل مشاهده و خارجی است ، آسان تر از اثبات نسب پدری بوده و به راحتی می توان آن را اثبات نمود .

در اثبات نسب مادری باید ثابت شود که اولا زنی که مادر طفل معرفی شده بچه ای به دنیا آورده است . ثانیا این بچه همان طفلی است که اثبات نسب او مورد نظر است . به عبارت دیگر در این زمینه باید وضع حمل زن از یک سو و هویت طفل از سوی دیگر اثبات شود تا نسب مشروع مادری محرز گردد .

در اثبات نسب مادری از هر یک از ادله اثبات دعوا از قبیل اقرار ، سند ، گواهی ، امارات قضایی و سوگند می توان استفاده کرد و از این نظر محدودیتی وجود ندارد . به عنوان مثال ، سند ولادت طفل در بیمارستان و یا شناسنامه طفل که نام مادر در آن قید شده است می تواند دلیل موثری برای اثبات نسب مادری طفل باشد .

– اثبات نسب مادری:

تولد هر انسانی ناشی از پیوند زناشویی زن و مردی است که در اصطلاح حقوقی به آن نسب گفته می شود. مبنای نسب قانونی، ازدواج زن و شوهر است. نسب رابطه خونی و حقوقی است که پدر و مادر را به فرزندان آن ها مربوط می کند و این گونه نسب به معنای رابطه پدر و فرزندی یا مادر و فرزندی است.

و یکی از دعاوی که وارد محاکم قضایی می شود اثبات نسب است که قانون چگونگی اثبات نسب افراد به یکدیگر را شرح می دهد همانطور که گفته شد، نسب در لغت به معنای خویشاوندی و نژاد است اما از نظر حقوقی عبارت است از رابطه خویشاوندی میان 2 نفر که یکی از نسل دیگری باشد یا هر دو از نسل شخص دیگری باشند مانند رابطه پدر و فرزند یا رابطه برادر و خواهر. گاهی نسب ناشی از رابطه ازدواج قانونی و مشروع زن و مرد است که به آن نسب مشروع می گویند و گاهی نسب ناشی از تلقیح مصنوعی و گاهی هم ناشی از رابطه شبهه ناک است.

برای این که رابطه نسب و خویشاوندی میان 2 نفر ثابت شود باید رابطه زوجیت میان زن و مرد و نسب مادری و پدری به اثبات برسد. طبق قانون اختصاص تعدادی از دادگاه ها به دادگاه های موضوع اصل 21 قانون اساسی، رسیدگی به دعوی نسب در صلاحیت دادگاه خانواده است و رای دادگاه قابل تجدیدنظر در دادگاه تجدیدنظر استان صادر می شود و این رای در دیوان عالی کشور قابل فرجام خواهی است.

– اثبات نسب مادری به مفهوم اخص :

امکان دارد زنی ادعا کند که فلان دختر یا پسر، فرزند اوست، برای این که رابطه مادر و فرزندی میان این زن و فرزند برقرار شود و دادگاه و مراجع قانونی، آن دو را مادر و فرزند بشناسند باید ثابت شود که این زن آن بچه را به دنیا آورده است و نیز ثابت شود ، طفلی که وی به دنیا آورده ، همین فرد مورد ادعاست. اثبات کردن نسب پدری مشکل تر از اثبات نسب مادری است. در اثبات نسب مادری حداقل با اثبات تولد فرزند از زن، می توان آن را ثابت کرد، اما در مورد اثبات رابطه پدر و فرزندی این امر مشکل است. قانون گذار و شرع اسلام برای تسهیل اثبات رابطه نسب پدری نشانه ای قرار داده است که به آن اماره فراش گویند که بر اساس آن اگر طفلی از زن شوهرداری متولد شود، آن طفل فرزند شوهر آن زن است. اگر شوهر توان باروری نداشته باشد یا زن و شوهر مدت زیادی از هم جدا بوده و رابطه نداشته باشند طفلی را که از زن متولد شود نمی توان به اماره فراش استناد کرد.

اگر زن و شوهر از هم جدا شوند و بعد از آن زن دوباره با مرد دیگری ازدواج کند و فرزندی از او متولد شود، امکان ملحق شدن فرزند به شوهر سابق و جدید وجود دارد که بنا بر ماده 1160قانون مدنی چنین طفلی ملحق به شوهری است که طبق اماره فراش قابل انتساب به او باشد.

یعنی اگر طفل در فاصله 6 ماه تا 10 ماه از تاریخ ازدواج مجدد زن متولد شود، ملحق به شوهر دوم است و اگر کمتر از آن باشد طفل به شوهر سابق ملحق می شود.

– اثبات نسب از طریق شهادت شهود و دلایل دیگر :

نسب را می توان با شهادت شهود عادی و هم با اماره (دلایل) قضایی اثبات کرد. به طور مثال طفلی در خانواده زندگی می کند و در این خانواده رشد کرده است و زن و شوهر این طفل را فرزند خود می دانند این امر نشان دهنده، نسب است.هم چنین باتوجه به پیشرفت علم ژنتیک می توان از طریق آزمایش خون و DNA نسب را تشخیص داد. اولاد جمع ولد و به معنی فرزند است و به طور عام شامل افرادی است که از نسل شخص به طور مستقیم به وجود آمده اند، خواه بی واسطه یا با واسطه باشد به این معنا که نواده های فرزند نیز هر اندازه پایین برود در زمره اولاد اوست. هم چنین به افرادی که بی واسطه از نسل شخص به دنیا می آیند به طور خاص، اولاد (نسب) گفته می شود.

نکته: در قانون مدنی و شرع، اولاد به اطفالی گفته می شود که دارای نسب مشروع هستند و قانون آن ها را وابسته به پدر و مادر یا هر دو می داند. نسب در لغت به معنی نژاد، اصل و خویشاوندی است، عنوان می کند. نسب رابطه خونی وحقوقی است که پدر و مادر را به فرزندان آن ها مربوط می کند، به این ترتیب نسب به معنی رابطه پدر و فرزندی یا مادر و فرزندی است و شامل اقوام و خویشان نمی شود.

– شرایط تحقق نسب در خانواده :

در هر خانواده، پدر و مادر و کودکی که نسب دو مورد موضوع است را نکاح بهم مربوط می کند و بنابراین پیوند زناشویی باعث می شود که نتوان نسب پدری را از نسب مادری جدا کرد. ارکان مشترک نسب در خانواده باید به این گونه باشد که زن و مردی که نسب کودک با آن ها مورد بحث است باید زن و شوهر باشند و انعقاد نطفه طفل بعد از نکاح باشد. خانواده تنها با نکاح زن و مرد ایجادمی شود و نسب در خانواده منوط به ازدواج درست مادر و پدر است و قانون مدنی به پیروی از دین اسلام، طفلی را که از رابطه آزاد مرد و زن به وجود آمده است، منسوب به هیچ کدام نمی داند و این طفل عضو خانواده محسوب نمی شود، از نام پدر و مادر استفاده نمی کند، از آن ها ارث نمی برد و به عنوان فرزند حقی بر پدر و مادر طبیعی ندارد این به معنای آن است که حرمت نکاح محفوظ شود . همان طور که گفته شده برای اثبات نسب لازم است که پدر و مادر طفل، زن و شوهر باشند . برای اثبات نسب باید وقوع ازدواج (ثبت نکاح) آن هم از طریق سند نکاح، اقرار زوجین، شهادت شهود و دلایل دیگر محرز شود.

– راه ها و دلایل اثبات نسب:

در اثبات نسب باید دو مورد نسب طفل به مادر و نسب طفل به پدر ثابت شود. در قانون مدنی، مقررات ویژه ای برای اثبات نسب مادری وجود ندارد و قواعد تابع احکام عمومی دلایل اثبات دعوی است. بنابراین فردی که می خواهد نسب مشروع خود را به زنی شوهردار اثبات کند باید دلیلی بیاورد که ثابت شود فرزند آن زن است.

مهم ترین دلایل عبارت است از شناسنامه (سند ولادت)، شهادت شهود، اقرار و امارت. شناسنامه در واقع رونوشت سند ولادت است که از طرف مامور ثبت احوال به افراد داده می شود، به همین دلیل اعتبار آن تابع سند اصلی است که بر مبنای صدور شناسنامه برگ ولادت است که از سوی پدر و مادر به استناد گواهی ماما یا بیمارستان اعلام شده است و توسط مامور سجل احوال از دفاتر ویژه ثبت و برگ ولادت صادر می شود. سند ولادت حاوی اطلاعاتی است که می تواند نسب مشروع را اثبات کند . شهادت سهم موثری در اثبات و نفی نسب مادری دارد، زیرا با شهادت می توان هویت ارایه کننده شناسنامه را احراز و خلاف مفاد اعلام به مامور ثبت احوال را نیز ثابت کرد.

بنابراین طبق قواعد عمومی شهادت می تواند تمام ارکان نسب را اثبات کند. برای اثبات نسب مادری (اماره) نشانه خاصی در قانون وجود ندارد اما اوضاع و احوال و قراین گوناگونی امکان دارد قاضی را در کشف حقیقت یاری کند یا دلیلی را کامل کند یا از اعتبار دلیلی بکاهد. در دعاوی نسب از 2 اماره (نشانه) استفاده می شود که یکی از آن ها نظر کارشناس در مورد تجزیه خون (DNA) و زندگی مدعی نسب با خانواده ای است که خود را منسوب به آن خانواده می داند.

نسب با اقرار نیز ثابت می شود و این در موردی است که قانون مدنی درباره آن حکم خاص دارد.طبق ماده 1273 این قانون اقرار به نسب در صورتی صحیح است که اولا تحقق نسب به حسب عادت و قانون ممکن شد، ثانیا فردی که به نسب او اقرار شده تصدیق کند، مگر در مورد فرد صغیری که اقرار بر فرزندی او شده باشد به شرط آن که منازعی در میان نباشد.

– مرجع صالح اثبات نسب مادری:

بر اساس قانون اختصاص تعدادی از دادگاه های موجود به دادگاه های موضوع اصل بیست و یکم قانون اساسی ، رسیدگی به دعوای نسب در صلاحیت دادگاه خانواده است . بند یازدهم ماده 4 قانون حمایت خانواده نیز رسیدگی به دعوای نسب را در صلاحیت دادگاه خانواده قرار داده است .