بررسی ماهیت  و نحوه تحریر ترکه در نظام حقوقی ایران

ماهیت  و نحوه تحریر ترکه در نظام حقوقی ایران

– تعریف ترکه:

ترکه در لغت به معنی مالی که از مرده باقی بماند آمده است.( فرهنگ لغت عمید)در اصطلاح حقوقی ترکه عبارت است از دارائی زمان فوت متوفی که به سبب موت وی ازز مالکیت او خارج می شود،قبل از اخراج واجبات مالی و دیون و ثلث دارایی.همچنین در معنی مترادف ارث است و آن عبارت است از دارائی متوفی که دیون و واجبات مالی و ثلث از آن خارج شده باشد.( مجمدجعفری لنگرودی-ترمینولوژی حقوقی)

دارایی متوفی به دو بخش مثبت و منفی تقسیم می شود، بخش مثبت دارایی عبارتست از حقوق و اموال و مطالبات متوفی از اشخاص دیگر و بخش منفی آن عبارتست از بدهیهایی که متوفی به دیگران حتی وارثان خود دارد. مجموع بخش مثبت و منفی دارایی متوفی (ترکه) نامیده میشود.

– تعریف تحریر ترکه:

قانونگذار با قرار دادن نهادی بنام تحریر ترکه تلاش کرده است تا اموال متوفی و حفظ حقوق وراث اقدام نماید زیرا متوفی که دیگر توانایی و اختیاری از خود برای مراقبت و حراست از اموال ندارد و بعد از مرگ نیز اگر عمل به وصیت را دست وصی سپرده باشد دیگر اختیار آنهم دست وصی می باشد

تحریر ترکه یک عمل تامینی یا احتیاطی است که با این هدف که تمام اموال متوفی چه آنهایی که در دسترس است و چه آنهای که در دسترس نمی باشد مشخص گردد و این اقدام مانعی برای سوءاستفاده سودجویان می باشد یا از دستبرد احتمالی افرادی که با متوفی در یک جا سکونت داشته اند یا زندگی می نمودند جلوگیری می کند که در این مقاله بطور مختصر در مورد تحریر ترکه و نحوه اقدام آن توضیح داده شده است.

– درخواست تحریر ترکه:

تحریر ترکه یک عمل تامینی یا احتیاطی است که با این هدف که تمام اموال متوفی چه آنهایی که در دسترس است و چه آنهای که در دسترس نمی باشد مشخص گردد و این اقدام مانعی برای سوءاستفاده سودجویان می باشد یا از دستبرد احتمالی افرادی که با متوفی در یک جا سکونت داشته اند یا زندگی می نمودند جلوگیری می کند.

بعد از فوت، مالکیت شخص متوفی نسبت به اموالش زایل می شود. همچنین اگر معامله انجام داده و مسئولیتی در قبال آن معامله داشته، خود شخص متوفی دیگر نمی تواند نسبت به انجام این تعهدات اقدام نماید. در نتیجه باید تمامی اموال و حقوق او و همچنین دیون و تعهداتی که داشته معین و مشخص شود تا از طریق قیول ترکه وی این دیون پرداخت شود.

پس از آن که فردی فوت کرد، مطابق قانون وراث مالکیت اموال وی را برعهده می‌گیرند و برای مالکیت وراث برترکه ابتدا باید دیون و تعهدات مالی متوفی مشخص شود. زیرا زمانی وراث مالکیت بر ترکه پیدا می‌کنند که دیون متوفی پرداخت شده باشد و این کار نیازمند تحریرترکه می باشد.

– افرادی که درخواست تحریر ترکه می کنند:

درخواست تحریر ترکه فقط از افراد زیرپذیرفته می شود:

الف – شخصی که به عنوان وصی اداره کردن و مدیریت اموال متوفی را بر عهده داشته باشد.

ب – وراث متوفی یا نماینده قانونی این وراث( ماده 207 قانون امور حسبی)

پ – امین غائب و قیم محجور ( ماده 208 قانون امور حسبی )

پس از معین شدن  مقدار اموال و دارایی متوقی معین و مشخص می‌شود و دادگاه درابتدا به توصیف اموال و تعیین بهای آن و سپس مشخص کردن و تعیین وزن و عیارطلا و نقره موجود و معین کردن مبلغ و نوع نقدینه و نوع برگه های بهادار و همچنین تعیین اسناد با ذکر خصوصیات آن ها می پردازد و در نهایت میزان و مقدار مطالبات و بدهی متوفی که به موجب حکم نهایی و اسناد رسمی و دفاتر و برگه های مربوط به اقرار مدیونین و ورثه مسلم است نیز در صورت ترکه نوشته می شود.

به هنگام تحریر ترکه اقدام به برداشت صورت مجلس می شود که در این صورت مجلس موارد زیر بیان می گردد:

• نام و مشخصات تمام کسانی که احضار شده اند وهمچنین کسانی که درهنگام صورت مجلس حاضر شدند
• مکان و محلی که تحریر ترکه در آن انجام شده
• نام و مشخصات کسی که اسناد و اموال به او داده شده
• اظهارات اشخاص راجع به دارایی و بدهی ترکه متوفی
• نام و سمت متصدی تحریر ترکه
• هدف از تحریر ترکه

مشخص کردن اموال و دارایی و دیون متوفی سبب می‌شود که وراث بتوانند با آگاهی کامل از وضعیت ترکه آن را قبول و یا رد کند نمایند و همچنین موصی له بدین وسیله می‌تواند از میزان کل ترکه متوفی و ثلث آن که حق وی می باشد، آگاهی پیدا استفاده نمایند.

– آثار تحریر ترکه

متوقف شدن دعاوی راجع به ترکه یا بدهی متوفی در مدت تحریر ترکه. اما باید در نظر داشت که مدعی می تواند درخواست تامین خواسته دهد.ممنوع شدن همه وراث از تصرف کردن ترکه مگر تصرفی که برای اداره کردن ترکه لازم باشد تا ترکه نابود و تلف نشود.

– متوقف شدن عملیات اجرایی نسبت به بدهی متوفی در مدت تحقیقات :

*یک مورد جالب  اینکه امکان دارد فی مابین وراث در حین رسیدگی به تحریر ترکه اختلاف به وجود آید. در چنین حالتی دادگاه در ابتدا سعی در ایجاد سازش می نماید. چنانچه افاقه نکرد، دادگاه فردی را برای محافظت از ترکه به عنوان مأمور موقت ترکه منصوب می‌کند.

در پایان رسیدگی ماموریت وی خاتمه می یابد. بعد از ختم رسیدگی ، نتیجه آن یعنی میزان و مقدار اموال و دارایی متوفی به وراث اعلام می گردد. چنانچه یکی از وراث متوفی اقامتگاه معلومی نداشته باشد، دادگاه از طریق یکی از جراید کثیرالانتشار نتیجه تحریر ترکه را اطلاع رسانی خواهد کرد.

– روند رسیدگی:

چنانچه ورثه یا نماینده قانونی ورثه یا وصی، خواهان تحریر ترکه باشند باید دادخواستی را در دفاتر خدمات قضائی تنظیم نمایند. سپس دادگاه در طول مدت زمان یک ماه تا سه ماه در روزنامه‌های کثیرالانتشاراقدام به نشرآگهی تحریر ترکه فرد متوفی می نماید که ورثه و بستنکاران و مدیونین به متوفی و هر فرد دیگری که حقی بر ترکه متوفی دارد، در روز و ساعت معینی از سوی دادگاه در دادگاه حاضر شود.

رای ورثه یا نماینده های قانونی آنها یا وصی احضاریه ارسال می‌شود با حضور وراث و مابقی افراد مذکور در دادگاه ( با کمک وکیل تقسیم ترکه ) ، دادگاه با استماع بیانات و مشاهده مدارک و مستندات افراد ذی حق و وراث و وصی اقدام به تحریر ترکه و معین کردن اموال و دارایی ها و بدهی‌های متوفی می کند.)

مفهوم انتقال ترکه انتقال ترکه که عموم مردم آن را با عنوان ارثیه میشناسند امری قهری بوده و با فوت شخص تحقق مییابد اصولاً ترکه متوفی به ورثه اش منتقل می شود مگر اینکه متوفی ورثه ای نداشته باشد که در این صورت ارث به دولت تعلق می گیرد.

باید توجه داشت که مالکیت ورثه نسبت به ترکه متوفی پس از ادای حقوق و دیونی که بر ترکه میت تعلق گرفته است مستقر می گردد.به عبارتی دیگر ابتدا باید اقدامات قانونی برای تحریر و تسویه ترکه انجام گیرد و بدهی های متوفی پرداخت شود و اگر ماترکی باقی بماند با توجه به سهم الارث وراث و وصیت متوفی تقسیم می گردد.

موارد الزامی تحریر ترکه هرگاه یک یا چند نفر از ورثه غایب یا محجور باشند و یا وارث معلوم نباشد، که در این صورت امین یا قیم ظرف ده روز از تاریخ انتصاب خود مهلت دارند درخواست تحریر ترکه بنمایند.هرگاه برخی از ورثه ترکه را قبول ننمایند
در مورد ترکه متوفی خارجی پس از تعیین مدیر ترکه که دادگاه با حضور دادستان، ترکه را تحریر میکند
با توجه به مورد دوم موارد الزامی بودن تحریر ترکه، لازم است دو اصطلاح «قبول ترکه» و «رد ترکه» و آثار هر یک را بدانیم.در ذیل تفاوت قبول ترکه و رد ترکه و آثار هر یک مورد بررسی قرار می گیرد:

ورثه متوفی می توانند ترکه را قبول کرده که دیون متوفی را بپردازند و یا ترکه را واگذار و رد کنند که به بستانکاران داده شود و نیز می توانند قبول یا رد خود را منوط به تحریر ترکه نمایند و پس از تحریر ترکه دیون و ترکه را مطابق صورت تحریر قبول یا رد نمایند و یا تصفیه ترکه را از دادگاه بخواهند.( ماده ۲۴۰ قانون امور حسبی) ورثه می توانند ترکه متوفی را رد کنند و مسئولیتی در قبال پرداخت دیون متوفی را نپذیرند.

قبول یا رد ترکه در ارتباط با تحریر ترکه ، صور زیر را دارا می باشد:

الف) قبلاً تحریر ترکه انجام شده که در اینصورت ورثه یکماه از تاریخ خاتمه تحریر و ابلاغ به آنها فرصت دارند که قبول یا عدم قبول خود را اطلاع دهند.

ب)  هنوز تحریر ترکه صورت نگرفته که ورثه می توانند که قبول یا رد خود را منوط به تحریر ترکه نمایند.
ج)  قبلاً تحریر ترکه انجام گرفته که و مهلت یکماه از تاریخ خاتمه تحریر و ابلاغ به ورثه خاتمه یافته و ورثه در مهلت مزبور، قبول یا عدم قبول خود را اعلام ننموده اند، در این صورت سکوت ورثه به معنای قبول ترکه فرض می شود
در صورت رد ترکه ورثه باید رد ترکه را بطور کتبی یا شفاهی اعلام کنند و این موضوع در دفتر دادگاه ثبت می شود. اعلام رد باید منجز باشد. (نه معلق و مشروط)

اگر ورثه ترکه را قبول کردند باید بر اساس ماده ماده ۲۴۸ قانون امور حسبی دیون متوفی را بپردازند، مگر اینکه ثابت کنند که ترکه کمتر از دیون بوده یا پس از فوت متوفی، ترکه بدون تقصیر آنها تلف شده و باقیمانده ترکه برای پرداخت دیون، کافی نیست. در این صورت نسبت با زاید ترکه مسئول نخواهند بود، ضمناً تأدیه حقوق واجبه متوفی نیز بر عهده ورثه ای خواهد بود که قبول ترکه کرده اند. (ماده ۲۴۰ و ۲۴۸ قانون امور حسبی)

رد ترکه باید ظرف یک ماه از تاریخ اطلاع وارث از فوت مورث خود یا از تاریخ ابلاغ خاتمه تحریر ترکه صورت گیرد و اگر در این مدت اقدام نکنند این عدم رد در حکم قبول ترکه خواهد بود.( ماده ۲۵۰ قتنون امور حسبی)
حال اگر بعضی از ورثه ترکه را قبول و بعضی رد کنند آنها که ترکه را قبول کرده اند وظایف موضوع ماده ۲۴۰ و ۲۴۸ قانون امور حسبی را عهده دار خواهند بود.

چنانچه تمام ورثه ترکه را رد نمایند، ماترک میت در حکم اموال بلا وارث خواهد بود که در اینصورت بر اساس مواد ۳۲۷ تا ۳۳۶ قانون امور حسبی اقدام می شود. از جمله تعیین مدیر ترکه به عهده دادگاه خواهد بود، البته چنانچه مدیر ترکه مزبور دیون متوفی را پرداخت کرد و از ترکه چیزی باقی ماند، به ورثه ای که رد ترکه کرده اند تحویل خواهد شد، زیرا رد ترکه به معنای نپذیرفتن مسئولیت پرداخت دیون متوفی می باشد، نه به معنای اعراض از مالکیت بر ترکه ( ماده ۲۵۴ قانون اور حسبی)
قبول ترکه می تواند صریح باشد مانند نوشتن قبول در سند رسمی یا عادی و می تواند ضمنی باشد مانند دخالت ورثه در ماترک بصورت بیع و امثال آن. اما اقداماتی مانند تعمیرات و جمع آوری اثاث در محل محفوظ یا برداشت محصول کشاورزی توسط ورثه، به مفهوم قبول ورثه نخواهد بود( مواد ۲۵۵، ۲۵۷ و ۲۴۱ قانون امور حسبی)اگر وارثی قبل از رد ترکه ، فوت شود حق رد به ورثه او منتقل می گردد.

– مرجع صالح به رسیدگی:

مطابق با ماده ۱۶۳ قانون امور حسبی « امور راجع به ترکه با دادگاه بخشی است که آخرین اقامتگاه متوفی در ایران در حوزه آن دادگاه بوده و اگر متوفی در ایران اقامتگاه نداشته با دادگاهی است که آخرین محل سکنای متوفی در حوزه آن دادگاه بوده است » و منطبق با ماده ۱۶۴قانون مذکور « هرگاه متوفی در ایران اقامتگاه یا محل سکنی نداشته، دادگاهی صالح است که ترکه در آنجا واقع شده و اگر ترکه در جاهای مختلف باشد، دادگاهی که مال غیر منقول در حوزه آن واقع است صلاحیت خواهد داشت و اگر اموال غیر منقول در حوزههای متعدد باشد صلاحیت با دادگاهی است که قبلاً شروع به اقدام کرده » شرح ماده ۱۶۵قانون: هرگاه تمام یا قسمتی از اموال متوفی در حوزه دادگاهی غیر از دادگاهی که مطابق مواد فوق صالح است باشد، دادگاهی که اموال در حوزه آن دادگاه است، اقدامات راجع به حفظ اموال متوفی را از قبیل مهر و موم به عمل آورده، رونوشت صورت مجلس عملیات خود را به دادگاهی که مطابق دو ماده فوق برای رسیدگی به امور ترکه صالح است میفرستد.