بررسی ماهیت سوءپیشینه در نظام حقوقی ایران

– تعریف سوءپیشینه:

بعد از محکومیت قطعی کیفری در جرایم عمدی، مجرم، در مدت زمان مشخصی، بعد از اتمام مجازات، از یک سری از حقوق اجتماعی محروم شده و در این زمان، برای وی سوء پیشینه یا سوء سابقه کیفری درج می گردد. البته با توجه به نوع جرم، بعد از گذشت زمان مربوطه، از وی اعاده حیثیت شده و وضعیت او، به حالت سابق باز می گردد .زمانی که فردی مرتکب جرمی می شود و یا به وی اتهامی زده می شود، متهم، معمولا نگران این موضوع است، که برای وی سوء پیشینه در نظر گرفته می شود یا خیر؟ سوء پیشینه یا سوء سابقه کیفری، وضعیتی است، که برای مجرم، پس از ارتکاب بعضی از جرایم عمدی، مطابق با قانون ایجاد می شود.

در واقع سوء پیشینه، یک مجازات تبعی است، که انجام برخی از جرایم عمدی، به دنبال خود می آورد. مجازات های تبعی، که به دنبال مجازات اصلی برای مجرم ایجاد می شوند، فرد مجرم را تا مدت زمان مشخصی از حقوق اجتماعی، محروم می کند و از آنجایی که افراد، عموما برای برخی از اقدامات و اعمالی که در زندگی روزمره خود با آنها مواجه هستند، ممکن است نیاز به گرفتن گواهی عدم سوء پیشینه داشته باشند ، این موضوع، اهمیت دو چندانی پیدا می کند.سوء پیشینه کیفری از سری مجازات های تبعی است. مجازات‌های تبعی، براساس حکم قانون، به صورت خود به‌ خود و به تبع مجازات اصلی جرم انجام شده، به مجرم تحمیل می شود.

براساس ماده 25 قانون مجازات اسلامی: « بعد از محکومیت قطعی کیفری در جرایم عمدی، پس از اجرای حکم یا شمول مرور زمان، در مدت زمان مقرر در این ماده ، محکوم را از حقوق اجتماعی به عنوان مجازات تبعی، محروم می کند.»

اگر صرفا به فردی اتهام مجرم بودن زده شده باشد، یعنی حکم محکومیت وی صادر نشده و فقط به اتهام یک جرم در زندان باشد، تا مجرم بودن یا نبودنش ثابت گردد، برای فرد، سو پیشینه محسوب نمی گردد . اما اگر مجرمیت فرد، اثبات گردد، بر اساس مواردی که قانون بیان شده، برای وی سو پیشینه لحاظ می گردد .از جمله تبعاتی که داشتن سوء پیشینه یا سوء سابقه کیفری برای افراد به دنبال خواهد داشت، سلب صلاحیت از انجام برخی از امور است، همچون تاثیر سوء پیشینه برای استخدام به صورت موقت و دایم، که در قانون پیش بینی شده است.

– انواع سوءپیشینه:

-سوء پیشینه موثر :

به سوء پیشینه هایی که موجب محکومیت کیفری می شوند، سوء پیشینه های موثر گفته می شود. جرایم درجه ۱ تا ۵ کیفری جزء جرایمی هستند که به عنوان سوء پیشینه موثر در کارنامه عدم سوء پیشینه افراد درج می شود. این جرایم بین ۲ تا ۷ سال حبس را در پی دارند.

-سوء پیشینه غیر موثر :

تعریف سوء پیشینه غیر موثر بسیار ساده است. به سوء پیشینه هایی که در گواهی عدم سوء پیشینه ذکر نمی شوند، سوء پیشینه های غیر موثر گفته می شود. جرم هایی زیادی در دسته بندی سوء پیشینه غیر موثر قرار می گیرند؛ اما به طور کلی می توان گفت که جرایمی که کمتر از  ۲ سال حبس داشته اند جزء جرایم غیر موثر هستند.

– تفاوت سوء پیشینه موثر و غیر موثر:

سوء پیشینه موثر و غیر موثر با یکدیگر بسیار متفاوت هستند، سوء پیشینه موثر باعث محدودیت هایی می شود؛ اما سوء پیشینه غیر موثر محدودیتی را در جامعه برای افراد ایجاد نمی کند.به طور مثال اگر شما به دلیل ارتکاب به یک جرمی، تنها چند روز در بازداشتگاه بودید و پس از برگزاری چند جلسه دادسرا به خانه رفته اید، یا به عبارتی محکومیت خاصی را نگذرانده اید، دارای سوء پیشینه موثر نیستید و هیچ جای نگرانی برای شما وجود ندارد.سوء پیشینه های موثر کیفری علاوه بر مجازات اصلی، مجازات فرعی دیگری که مربوط به ممنوعیت استفاده از بعضی از حقوق اجتماعی است، را دارا است. افرادی که دارای سوء پیشینه موثر هستند، نمی توانند مانند دیگر مردم در شرکت ها، اداره ها استخدام شوند و یا حتی یک شرکت را تاسیس کنند. البته در بعضی از مواقع سوء پیشینه موثر دائم است؛ یعنی این افراد تا آخر عمر دارای سوء پیشینه کیفری هستند. در صورتی که بعضی از جرایم تنها تا مدتی برای افراد سوء پیشینه ایجاد می کند.

– مواردی که در سو پیشینه درج می گردد:

ماده 25 قانون مجازات اسلامی مصوب سال 1392، در خصوص سوء پیشینه کیفری اینگونه، مقرر کرده است : محكوميت قطعی در جرایم عمدی، پس از اجرای حكم يا شمول مرور زمان، در مدت زمان مقرر در اين ماده، محكوم را از حقوق اجتماعی به عنوان مجازات تبعی محروم می كند:

1. هفت سال، در محكوميت به مجازات های سالب حيات و حبس ابد، از تاريخ توقف اجراي حكم اصلی
2. سه سال، در محكوميت به قطع عضو ، قصاص عضو ، در صورتی که ديه جنايت وارد شده، بيش از نصف ديه مجنی عليه باشد ، نفی بلد و حبس تا درجه چهار .
3. دو سال، در محكوميت به شلاق حدی ، قصاص عضو در صورتی که ديه جنايت وارد شده، نصف ديه مجنی عليه يا کمتر از آن باشد و حبس درجه پنج .

نکته: به موجب تبصره 2 ماده 26 قانون مجازات اسلامی، فقط در مدت زمان های مذکور در فوق، فرد از حقوق اجتماعی محروم می گردد و بعد از گذشت این زمان ها، اعاده حیثیت شده و آثار تبعی محکومیت وی زایل شده و مجرم به وضعیتی که قبل از انجام جرم داشته است، بر می گردد. همچنین، شرایط پاک کردن سوء پیشینه ، برای مجرم وجود خواهد داشت.

به موجب تبصره 2 ماده 25 قانون مجازات اسلامی، در مورد جرایم قابل گذشت، اگر بعد از محکومیت قطعی متهم، با گذشت شاکی یا مدعی خصوصی، اجرای مجازات موقوف شود، آثار تبعی مجازات نیز رفع می شوند و دیگر سوء سابقه برای فرد به حساب نمی آید.

 – مواردی که در سوء پیشینه درج نمی گردد:

براساس تبصره 1 ماده 25 قانون مجازات اسلامی، به جز سه مورد الف، ب، پ که در بالا به آنها اشاره شد، مراتب محكوميت در پيشينه كيفری محكوم درج می شود، اما در گواهی های صادره از مراجع ذی ربط منعكس نمی گردد، مگر در صورتی که به درخواست مراجع قضایی، برای تعيين يا بازنگری در مجازات باشد.

بنابر تبصره 2 این ماده، “در جرایم قابل گذشت نیز در صورتی كه پس از صدور حكم قطعی با گذشت شاكی يا مدعی خصوصی، اجرای مجازات موقوف شود اثر تبعی آن نيز رفع می شود.”

در تبصره 3 این ماده، در خصوص عفو و آزادی مشروط، اینگونه مقرر شده است، که اگر محکوم در مدت زمان آزادی مشروط و اجرای حکم، از حقوق اجتماعی محروم می باشد، اثر تبعی محکومیت، پس از گذشت مرور زمان اشاره شده، از زمان عفو یا اتمام مدت آزادی مشروط ، رفع می شود.

اگر شخصی، ابتدا مجرم شناخته شده و متحمل مجازاتی شود، اما پس از مدتی، حکم تبرئه او صادر شود. دیگر مشمول مجازات تبعی یا سوء سابقه نخواهد بود. زیرا سوء سابقه، صرفا مختص کسانی است که، مرتکب جرایم عمدی شده باشند و زمانی که شخصی، تبرئه شده و معلوم گردد که مجرم نبوده است، دیگر نباید متحمل مجازات های تبعی شود .

– سوء پیشینه شامل چه جرایمی میشود:

جرایمی که مجازات آن ها قصاص است؛ مانند قتل، حمل مواد مخدر و …

جرایمی که مجازات آن ها حبس ابد است؛ مانند مرتکب شدن به سرقت حدی برای بار سوم

جرایمی که مجازات آن ها قطع عضو افراد است؛ مانند مرتکب شدن به سرقت حدی برای بار اول و دوم

جرایمی که مجازات آن ها قصاص عضو است؛ مانند مرتکب شدن به جرمی که موجب قطع عضو فرد دیگری شده است.

جرایمی که مربوط به نفی بلد هستند؛ مانند محاربه

جرایمی که مجازات آن ها حبس است (حبس های تا درجه پنج)؛ مانند آدم ربایی

جرایمی که مجازات آن ها شلاق حدی است؛ مانند زنا، شراب خوردن و …

– جرایمی که سوء پیشینه کیفری ندارند:

جرایمی که منجر به محکومیت کیفری نشده است، دارای سوء پیشینه کیفری نیست.

1. بیشتر جرایم غیر عمد که کمتر از ۲ سال محکومیت دارد.
2. اتهام به سرقت یا اعتیاد، تا زمانی که اتهام تبدیل به محکومیت کیفری نداشته باشد، هیچ سوء پیشینه کیفری را به همراه ندارد.
3. تمامی جرم هایی که هنوز به اثبات نرسیده است، جزء سوء پیشینه کیفری محسوب نمی شود.
4. جرایم مربوط به رانندگی، اصلا جزء سوء پیشینه موثر و غیر موثر محسوب نمی شود و تنها به عنوان یک اشتباه تلقی می شود.