بررسی ماهیت حقوق زارعانه ( حق ریشه)در نظام حقوقی ایران(قسمت دوم)

– نحوه طالبه حق زارعانه در صورت تملک ملک مزروعی توسط دولت:

تبصره 2 ماده 5 لایحه قانونی نحوه خرید اراضی و املاک مصوب 17/11/1358 در این خصوص وضع شده است:« در صورتی که طبق نظر اداره کشاورزی و عمران روستایی محل، زارعین حقوقی در ملک مورد بحث داشته باشند حقوق زارعین ذینفع‌ به تشخیص اداره مذکور از محل ارزش کل ملک به آنان پرداخت و بقیه در هنگام انجام معامله به مالک پرداخت خواهد شد. ‌چنانچه در ملک مورد معامله، ساختمانهای روستایی فاقد سند مالکیت و نیز هر گونه اعیانی و یا حقوق نظیر حق ریشه، بهای شخم، بذر، کود و سایر‌زحماتی که زارع برای آماده کردن زمین متحمل شده است وجود داشته باشد بهای اعیان و حقوق متعلق به آنان برابر قراردادهای موجود بین زارع و یا‌طبق مقررات یا عرف محل از طریق توافق یا از سوی کارشناسان تعیین و از محل ارزش کل ملک به ایشان و بقیه به مالک پرداخت می گردد.»

– حق زارعانه و حق تحجیر:

در ظاهر حق زارعانه با حق تحجیر شباهتهایی دارند، مبنای مشترک حق زارعانه و حق تحجیر را باید در اعتباری دانست ک عرف زراعی و قانون در حقوق کشاورزی و شرع اسلام در تحجیر موات برای فعالیت زارع تحجیر کننده در عمران و آبادی قائل هستند. در واقع هر دوی آن ها را باید به مثابه پاداشی دانست که در قبال زحمات و فعالیت و هزینه های زارع و تحجیر کننده اعطا می شود.

– تفاوتهای حق زارعانه با حق تحجیر:

ولی تفاوتهایی هم بین حق زارعانه با حق تحجیر دارد:

الف) حق زارعانه در نتیجه تلاش زارع در ملکی انجام می شود که دارای مالک است اما در تحجیر، شروع به احیا در زمین های آباد نشده و بدون مالک تحقق می پذیرد.

ب)حق زارعانه بر خلاف حق تحجیر براي متصرف ايجاد مالكيت نسبت به زمین نمی کند و متصرف نمي تواند به استناد تصرفات طولاني مدت و بدون معارض خود نسبت به ملك متعلق به غير مدعی مالکیت باشد.

پ) حق تحجیر همانند حق زارعانه از حقوق مالی محسوب می شود و از اقسام حقوق عینی است . اما  حق زارعانه در ردیف حقوق معنوی قرار می گیرد و در برابر هر متجاوز می توان به آن استناد نمود.

– حق زارعانه و حق انتفاع:

حق زارعانه همانند حق انتفاع یک نوع حق مالی می باشد و تفاوتهای این دو به شرح ذیل است:

الف – حق انتفاع یک حق عینی تلقی می شود لیکن در مورد حق زارعانه عقاید مختلفی ابراز شده است. گروهی آن را حق عینی و عده ای حق دینی دانسته اند.

ب – حق زارعانه صرفاً در مال غیرمنقول آن هم در املاک مزروعی ایجاد می شود اما حق انتفاع ممکن است در مال منقول یا غیر منقول ایجاد شود.

پ – حق زارعانه نسبت به حق زارع بر منافع ملک مزرعی، یک حق تبعی است کما اینکه حق سرقفلی مستاجر مغازه نسبت به حق او بر منافع مورد اجاره، یک حق تبعی نظیر حقابه شناخته شده است.

ت – حق انتفاع نسبت به منافع ملک است یعنی اینکه مالک به منتفع اجازه می دهد تا از منافع بدون اینکه مالکیتی برای او حاصل شود استفاده نماید اما حق زارعانه، حقی مستقل از اصل ملک و منافع آن است که زارع می تواند آن را از مالک مطالبه نماید.

ث- حق انتفاع حق اصلی و مستقل است. اما حق زارعانه همانند سرقفلی، حق تبعی است.

– حق زارعانه و حق ارتفاق:

حق ارتفاق، حقی است که به موجب آن صاحب ملکی، به اعتبار ملک خود، می تواند از ملک دیگری استفاده نماید و یک حق مستقل نیست و تنها در مال غیر منقول به وجود می آید و بین آن دو سه تفاوت وجود دارد:

الف – حق ارتفاق در املاک اعم از زراعی، مسکونی و تجاری برقرار می شود اما حق زارعانه تنها در املاک زراعی به وجود می آید

ب – حق ارتفاق یک حق عینی است اما در مورد حق زارعانه عقاید متفاوتی ارائه شده. هرچند حق زارعانه همانند حق کسب و پیشه و تجارت، حق معنوی می باشد اما گروهی آن را نوعی از حق عینی و عده ای حق دینی دانسته اند.

پ – حق ارتفاق برای کمال انتفاع از ملک صاحب حق است. در حالی که حق زارعانه به طور مستقیم برای زارع ایجاد می شود.

– حق ریشه و حق سرقفلی:

ریشه مشترک سرقفلی و حق ریشه ( که دو مطلب جداگانه اند) این است که شخصی در ملک ( مال غیر منقول) دیگری ( اعم از دکان و حمام و کاروانسرا و مزرعه و مانند اینها) بر اثر بکار انداختن نیروی بازو و سرمایه مرغوبیتی بوجود آورد و یا مرغوبیتی را که قبلاً بوجود آمده بود ابقاء کند و در نتیجه ی این کار دارای حقی بر آن ملک شود که در عرف عام ما به آن حق آب و گل گفته می شود.( ترمینولوژی حقوق -محمدجعفر جعفری لنگرودی)

همچنین بیشتر بخوانید :

بررسی ماهیت حقوق زارعانه ( حق ریشه)در نظام حقوقی ایران(قسمت اول)