مفهوم بازنشستگی پیش از موعد و شرایط و آثار آن در نظام حقوقی ایران

– تعریف مفهوم بازنشستگی پیش از موعد:

شاید بتوان گفت که ، یکی از مهم ترین مباحث حقوقی هر کشور ، حقوق کار و حقوق کارگران و کارمندان مشغول به کار می باشد که بعضا ، قواعد پیش بینی شده در آن ، با حساسیت های ویژه ای توسط افراد دنبال می شود ؛ چرا که تامین آتیه برای بسیاری از اقشار جامعه در گروی تصمیم گیری صحیح متولیان کشور بوده و به تبع ، کارگران و کارمندان نیز به عنوان قشری شریف ، شایسته برخورداری از تامین عادلانه معاش و زندگی آینده خود می باشند .

از مباحث مهم حقوق کار ، می توان به بحث مربوط به بازنشستگی یا تقاعد اشاره نمود . بازنشستگی به این معناست که شخص ، پس از یک دوره طولانی تلاش و فعالیت ، به پایان دوران خدمت خود رسیده و باید پس از آن ، به استراحت و تفریح بپردازد ، به شرط اینکه حقوق و مقرری وی در دوران بازنشستگی توسط دولت تامین و پرداخت شود .

مفهوم بازنشستگی پیش از موعد ناظر بر آن است که در برخی شرایط بازنشستگی پیش از موعد ، مشمولان قانون کار و تامین اجتماعی و نیز کارمندان دولت ، بتوانند قبل از اینکه به سن بازنشستگی رسیده و دوره خدمت خود را سپری کرده باشند ، به خدمت خود خاتمه داده و بازنشسته شوند . با این حال در تصویب قوانین مربوطه ، باید به آثار بازنشستگی پیش از موعد یعنی بار مالی سنگین آن برای دولت توجه نمود .

حقوق کار و کارگران از جمله مهم ترین موضوعاتی است که در نظام حقوقی هر کشور ، بدان پرداخته و قواعدی در خصوص رعایت آنها وضع می شود . نظر به اینکه بخش اعظمی از جامعه را کارگران و کارمندان تشکیل می دهند ، باید در خصوص دوران بازنشستگی آنها تمهیداتی اندیشید تا حقوق قانونی این افراد پس از پایان یک دوره تلاش و کار فشرده حفظ گردد .

نکته: بازنشستگی ، هم در مورد کارمندان دولت است که در قالب استخدام رسمی و پیمانی ، در بدنه دولت مشغول به کار بوده اند و هم در مورد کارگران است که مشمول قانون کار بوده و یا در موسسات خصوصی کار کرده اند و یا در قسمتی از دولت که مشمول قانون کار بوده است ؛ اما قدر مشترک بازنشستگی آن است که پس از طی دوران اشتغال به خدمت ، دوران دریافت مستمری و حقوق بازنشستگی شروع شده و بازنشسته می تواند باقی اوقات خود را به فراغت بپردازد .

نکته: با این وجود ، گاهی شرایطی ممکن است ایجاد شود که کارمندان و کارگران بتوانند قبل از دوران خاتمه خدمت خود ، اقدام به بازنشسته نمودن خود نمایند و مستمری یا حقوق بازنشستگی دریافت دارند . لذا در توضیح مفهوم بازنشستگی پیش از موعد به طور خلاصه می توان گفت که به بازنشستگی قبل از پایان دوران اشتغال به کار ، بازنشستگی پیش از موعد گفته می شود که براساس قانون ، تحت شرایط بخصوصی در ارتباط با کارگران و کارمندان خانم و آقا امکان پذیر می باشد که این موضوع یکی از جلوه های حمایت از کارگران در قانون کار می باشد .

نکته: اصولا زمانی که شخصی بتواند قبل از موعد بازنشسته شود ، در سنین پایین تری به اشتغال وی پایان داده می شود ؛ لذا در توجیه تصویب قوانین بازنشستگی پیش از موعد ، همواره این امر بیان شده که تصویب قوانین بازنشسته کردن پیش از موعد کارکنان ، به نفع جامعه است ؛ چرا که نیروی کار تازه نفس وارد بدنه کشور شده و مشکل اشتغال حل می شود . با این حال ، بازنشستگی پیش از موعد ، در شرایطی ممکن است آثار منفی بر جای بگذارد که در قسمت آثار بازنشستگی پیش از موعد به آن اشاره می کنیم .

نکته: در نظام حقوقی ایران قوانینی در راستای بازنشستگی پیش از موعد به تصویب رسیده است که از جمله آنها می توان به « قانون بازنشستگی پیش از موعد کارکنان و کارمندان دولت » به همراه آیین نامه اجرایی آن و نیز « قانون بازنشستگی پیش از موعد بیمه شدگان تامین اجتماعی » اشاره نمود . علاوه بر اینها ، در قانون تامین اجتماعی نیز برخی از شرایط مربوط به بازنشستگی پیش از موعد مشخص شده است که در قسمت بعد به توضیح آنها خواهیم پرداخت .

– اوصاف و ضوابط بازنشستگی پیش از موعد:

هر گروه از کارکنان اعم از کارگران و کارمندان مشمول قانون کار و همچنین کارمندان دولت مشمول سایر قوانین استخدامی ، تحت شرایط بخصوصی می توانند اقدام به بازنشسته نمودن خود نمایند و به همین منظور ، در مقاله ای جداگانه شرایط بازنشستگی در قانون مدیریت خدمات کشوری را توضیح داده ایم .

اما گاهی شرایطی ایجاد می شود که کارگران و کارمندان ، قصد دارند قبل از اینکه به سن بازنشسته شدن قانونی برسند ، اقدام به بازنشسته کردن خود و خاتمه خدمت نموده و به این ترتیب بتوانند از حقوق بازنشستگی استفاده کنند که در این صورت ، اگر شرایط قانون بازنشستگی پیش از موعد را داشته باشند ، این امر برای آنها میسر خواهد بود . لذا در این قسمت قصد داریم شرایط بازنشستگی پیش از موعد کارگران و کارمندان را مطرح نماییم .

بر اساس قانون بازنشستگی پیش از موعد کارکنان دولت که در سال 86 به تصویب رسیده است ،” به دولت این اجازه داده شده است که کارکنان رسمی ، قراردادی و پیمانی خود را که حداقل 25 سال سابقه کار داشته باشند ، با حداکثر 5 سال سنوات ارفاقی ، بدون لحاظ شرط سنی آنها ، در صورتی که تقاضای بازنشستگی داشته باشند و سازمان متبوع آنها با درخواست بازنشستگی پیش از موعد آنها موافقت نماید ، را بازنشسته کنند .”

البته این قانون به دلیل اینکه بار مالی زیادی برای دولت ایجاد می کرد ، تا کنون به صورت موفقی اجرایی نشده است ؛ با این حال در طی سال 1399 ، تلاش هایی در راستای تصویب قانون بازنشستگی پیش از موعد کارمندان در مجلس صورت گرفت که بر اساس آن ، مردان در صورتی که 25 سال سابقه کاری داشته و زنان در صورتی که 20 سال سابقه پرداخت حق بیمه داشته باشند ، بدون رعایت شرط سنی می توانند تقاضای بازنشستگی پیش از موعد نمایند .

اما بر اساس قانون بازنشستگی پیش از موعد بیمه شدگان تامین اجتماعی ، مقرر شده است ” که بیمه شدگان تامین اجتماعی مشمول قانون کار و قانون کار کشاورزی ، در صورتی که حداقل 55 سال تمام داشته و سابقه پرداخت حداقل 20 سال حق بیمه داشته باشند ، می توانند با اطلاع کارفرمای خود درخواست بازنشستگی خود را به سازمان تامین اجتماعی ارائه نموده و تقاضای مستمری نمایند .”

– شرایط بازنشستگی پیش از موعد کارگران :

علاوه بر اینها ، در ماده 76 قانون تامین اجتماعی ، برخی از شرایط کلی مربوط به بازنشستگی تامین اجتماعی و نیز بازنشستگی پیش از موعد مربوط به کارمندان و کارگران ذکر شده است که این شرایط ، به تفکیک بازنشستگی خانم ها و آقایان به شرح زیر است :

الف – شرایط بازنشستگی پیش از موعد خانم ها مشمول قانون تامین اجتماعی:

الف – حداقل 42 سال سن و 20 سال سابقه پرداخت حق بیمه عادی و سخت و زیان آور ؛

ب – حداقل 10 سال سابقه کار و 55 سال سن ؛

پ حداقل 45 سال سن و 30 سال سابقه پرداخت حق بیمه ؛

ت – 35 سال سابقه پرداخت حق بیمه عادی و سخت و زیان آور بدون رعایت شرط سنی ؛

ث – 20سال سابقه متوالی در مشاغل سخت و زیان آور بدون لحاظ شرایط سنی ؛

ج – 25سال سابقه متناوب در مشاغل سخت و زیان آور بدون شرط سنی ؛

حداقل 45 سال سن و 30 سال سابقه عادی و یا مشاغل سخت و زیان آور .

ب – شرایط بازنشستگی پیش از موعد آقایان مشمول قانون تامین اجتماعی:

1. حداقل 10 سال سابقه کار ، با داشتن 60 سال سن ؛
2. حداقل 50 سال سن و 30 سال سابقه کار ؛
3. حداقل 50 سال سن و 30 سال سابقه کار عادی و یا مشاغل سخت و زیان آور ؛
4. 35 سال سابقه پرداخت حق بیمه در شرایط عادی و در مشاغل سخت و زیان آور بدون لحاظ شرط سنی ؛
5. 20سال سابقه پرداخت متوالی حق بیمه تامین اجتماعی در مشاغل سخت و زیان آور بدون شرط سنی ؛
6. 25 سال سابقه پرداخت غیر متوالی ( متناوب ) حق بیمه در مشاغل سخت و زیان آور بدون شرط سنی .

– آثار بازنشستگی پیش از موعد:

یکی از مهم ترین آثار بازنشستگی پیش از موعد آن است که کارمندان یا کارگران می توانند قبل از تاریخی که به لحاظ قانونی می توانند بازنشسته شوند ، به خدمت خود خاتمه داده و بازنشسته شوند و به عبارت دیگر ، دریافت پاداش بازنشستگی و نیز مستمری بازنشستگی زودتر از موعد ، از جمله آثار بازنشستگی است . البته اگر بازنشستگان پس از بازنشستگی مجددا در واحدهایی مشغول به کار شده و حقوق بگیر شوند ، مستمری بازنشستگی پیش از موعد آنها قطع خواهد شد .

این موضوع سبب می شود که سن بازنشستگی در کشور ما به صورت محسوسی کاهش یافته و همانطور که دیده می شود ، در برخی شرایط بازنشستگی پیش از موعد تا 42 سال نیز امکان پذیر شده است و از آن جهت که امید به زندگی در کشور ما حدود 75 سال است ، صندوق های بازنشستگی باید مدت طولانی تری را به بازنشستگان حقوق بپردازند و این در حالی است که قاعدتا افراد در سنین 40 تا 50 سالگی هنوز به سن موثر برای بازنشستگی نرسیده اند .

بنابراین ، یکی دیگر از اثرات بازنشستگی پیش از موعد آن است که بازنشستگی های پیش از موعد ، بار مالی زیادی را به دولت تحمیل می کند و صندوق های بازنشستگی برای پرداخت حقوق بازنشستگی آن دسته از مستمری بگیرانی که در سنین بالاتری قرار دارند ، دچار مضیقه خواهد شد . از سوی دیگر ، از آن جهت که بازنشستگان ، حق بیمه ای به سازمان تامین اجتماعی نمی پردازند درآمدهای سازمان تامین اجتماعی نیز کاهش یافته و کفاف پرداخت مستمری بازنشستگان را نخواهد داد .

نکته:  در بسیاری از کشورها سن بازنشستگی افزایش می یابد ، در حالی که این روند در کشور ما معکوس بوده است که به عنوان نمونه ، می توان به طرح بازنشستگی پیش از موعد کارمندان دولت در مجلس که اخیرا ارائه شده است ، اشاره نمود .

نکته: قبل از تصویب هر قانونی در خصوص بازنشستگی پیش از موعد کارگران و کارمندان دولت باید به آثار مالی درازمدت ناشی از آن نیز توجه داشته باشیم . اما این موضوع ، نافی آن نیست که کارگران و کارمندانی که در شرایط سخت و بویژه مشاغل سخت و زیان آور مشغول به کار هستند ، بتوانند در شرایط به نسبت آسان تری خود را بازنشسته کنند . لذا در هر صورت باید با در نظر گرفتن نیاز مشمولان و نیز آثار مالی ناشی از آن تعادل برقرار نمود .