اکراه و اجبار و تفاوت آنها (قسمت سوم)

– انواع اجبار کیفری:

اجبار بر دو دسته است.؛

• اجبار حسب علت اجبار (مادی) که خود به دو دسته قابل تقسیم است؛

الف) اجبار مادی بیرونی: اجبار ناشی از عوامل خارج از مرتکب یا همان قوه قاهره مثل سیل یا طوفان یا اجبار و فشار انسان دیگری: موجب رفع مسئولیت کیفری است.

ب) اجبار مادی درونی: اجبار ناشی از علل مادی منتسب به خود مرتکب مثل خواب یا بیماری موجب رفع مسئولیت کیفری است.

– شروط تحقق اجبار مادی:

دو شرط اساسی برای تحقق اجبار مادی وجود دارد که عبارتنداز:

شرط اول: اجبار غیرقابل‌تحمل باشد.

شرط دوم: اجبار معلول خطای پیشین فاعل نباشد.

• اجبارحسب منشأ اجبار(معنوی) که خود به دو دسته قابل تقسیم است؛

الف)اجبار معنوی بیرونی: اجبار ناشی از تهدید، تخویف، تحریک شدید یا تلقین توسط دیگری غالباً موجب رفع مسئولیت کیفری است.

ب)اجبار معنوی درونی: اجبار ناشی از احساسات و هیجانات عاطفی مانند گرسنگی و وسوسه‌ها موجب رفع مسئولیت کیفری نمی‌شود.

نکته: اجبار معنوی بیرونی در حقیقت همان اکراه موردنظر قانون‌گذار است یعنی ارتکاب جرم تحت تأثیر ترس شدید ناشی از تهدید و تخویف دیگری. رفتار تهدیدآمیز باید مبتنی بر خطری نسبت به جان یا اموال یا ناموس مرتکب یا خویشاوندان او باشد و این ترس باعث از بین رفتن ارادۀ او در ارتکاب جرم شود خواه ارتکاب جرم مطابق میل درونی او بوده یا خیر.

نکته: اگر کسی دیگری را به ارتکاب زنا اکراه کند حتی اگر مکرَه در درون خویش مایل به این عمل بوده؛ اما در حال ارتکاب بر اثر اکراه به آن عمل مبادرت کرده است، باز هم اکراه محقق است.

تلقین به ارتکاب جرم هر چند یکی از حالت‌های اجبار معنوی بیرونی به شمار می‌آید چون ناشی از تحریک و تلقین دیگری است و در این حالت ارادۀ مرتکب تا حدی سلب شده است، مانند مداخله مأموران در معاملات صوری مواد مخدر و یا ارز؛ اما در رویه قضائی ایران به‌ عنوان یکی از مصادیق اجبار و اکراه و رافع مسئولیت کیفری شناخته نشده است بلکه رویۀ قضائی ایران برای این دسته بزهکاران مسئولیت کیفری تام قائل شده است.

– شرایط تحقق اجبار معنوی :

چهار شرط اساسی برای تحقق اجبار معنوی وجود دارد:

شرط اول: وجود رفتار تهدیدآمیز دیگری

شرط دوم: وجود خطر قریب‌الوقوع

شرط سوم: غیرقانونی بودن تهدید

شرط چهارم: احتمال معقول وقوع خطر

شرط پنجم: غیرقابل‌ تحمل بودن اکراه

نکته: غیرقابل‌ تحمل بودن اکراه و اجبار، امری نسبی بوده که تشخیص آن با دادگاه است.

نکته: اجبار معنوی درونی اصولاً و جز در موارد استثنائی، مانع مسئولیت کیفری نیست؛ زیرا همواره جرم برخاسته از احساسات و عواطف درونی انسان است.

نکته: اجبار معنوی درونی را شاید بتوان تحت شرایطی مثلاً در صورتی که منشأ این احساسات مرتکب، رفتار یا گفتار تحریک‌آمیز بزه‌دیده باشد، به‌عنوان جهت تخفیف مجازات به شمار آورد. ترس مرتکب در اکراه باید سبب عینی و خارجی داشته باشد و مجرد خوف از دیگری تهدید محسوب نمی‌شود. بعلاوه اگر اکراه با آزار و صدمۀ بدنی همراه باشد اکراه مادی است. در جرایم موجب تعزیر، مجازات مکرِه مجازات فاعل جرم است؛ یعنی مجازات قانونی جرم ارتکابی در قانون.

همچنین بخوانید:

قسمت اول اکراه و اجبار و تفاوت آنها

قسمت دوم اکراه و اجبار و تفاوت آنها