اکراه و اجبار و تفاوت آنها (قسمت دوم)

– تقسیم اکراه به مادی و معنوی:

1. اکراه مادی: به وادار کردن کسی برای انجام کاری یا ترک آن از طریق وارد کردن صدمه و فشار مستقیم نسبت به اعضای بدن و جسم شخص اکراه‌شده، اکراه مادی گفته می‌شود. مانند اینکه فرد اکراه‌کننده، دست شخصی را به زور بگیرد و او را وادار کند که بر خلاف میلش چکی را صادر کند. مصداق بارز این نوع اکراه، ماده 668 کتاب پنجم قانون مجازات اسلامی، بخش تعزیرات است که می‌گوید: هر کس با جبر و قهر یا با اکراه و تهدید، دیگری را به دادن نوشته یا سند یا امضا یا مهر ملزم کند یا سند و نوشته‌ای که متعلق به او است را از وی بگیرد، به حبس از سه ماه تا دو سال و تا (74) ضربه شلاق محکوم خواهد شد.
2. اکراه معنوی: اجبار شخص به انجام فعل یا ترک فعلی از طریق اعمال تهدید به هتک حیثیت یا شرف یا آبرو یا افشای سری نسبت به اکراه‌شده یا وابستگان او اکراه معنوی نامیده می‌شود که قانونگذار در ماده 669 قانون مجازات اسلامی، بخش تعزیرات به این نوع از اکراه اشاره کرده است: هر گاه کسی، دیگری را به هر نحو به قتل یا ضررهای نفسی یا شرفی یا مالی یا به افشای سری نسبت به خود یا بستگان او تهدید کند، اعم از اینکه به این واسطه تقاضای وجه یا مال یا تقاضای انجام امر یا ترک فعلی را کرده یا نکرده باشد، به مجازات شلاق تا (74) ضربه یا زندان از دو ماه تا دو سال محکوم خواهد شد.

– اکراه در نظام کیفری:

در اکراه باید قصد و اراده مرتکب زایل شده باشد و صرف فقدان رضایت کافی نمی باشد به همین دلیل اکراه در امور کیفری فقدان اراده و قصد است نه فقدان رضا.

اکراه غیر قابل تحمل در امور کیفری همان اجبار است آنها دو تاسیس کیفری مجزا و مستقل محسوب نمی شوند بلکه مترادف یکدیگرند. ضابطه تحقق اکراه آنچنان تهدیدی است که غیرقابل تحمل باشد یعنی نسبت به فرد تهدید شده قابل تحمل نباشد لذا ضابطه شخصی است. از آنجا که فرد اکراه شده در هر حال رفتارش بدون درنظر گرفتن خود وی طبق قانون جرم محسوب می شود نمی توان رفتار را غیرمجرمانه محسوب کرد، اما همان رفتار نسبت به فرد اکراه شده قابل مجازات نیست و این در همه جرایم تعزیری صدق می کند و چون اکراه شونده در رفتاری که طبق قانون جرم بوده اساساً اراده نداشته است، اگرچه فاعل جرم است اما مجازات نمی شود بلکه اکراه کننده به مجازات فاعل جرم محکوم می شود. زیرا اکراه شونده اراده خود را طرف مقابل تحمیل کرده است.

– تقسیمات اکراه:

اکراه ممکن است مادی باشد یا معنوی. اکراه مادی و معنوی نیز هرکدام ممکن است درونی باشد یا بیرونی.

اکراه مادی درونی مانند غلبه خواب از شدت خستگی و غیره است.

اکراه مادی بیرونی هرچیزی که علت خارجی داشته باشد و قهری هم باشد مثل حوادث قهری.

اکراه معنوی اگر درونی باشد مانند هیجاناتی که در هنگام جرم به مجرم دست می دهد و تاثیری در مجازات مجرم ندارد.

اکراه معنوی بیرونی همان اکراه است مشروط به غیرقابل تحمل بودن و از موانع مسئولیت است.

اکراه در قتل

اختیار از جمله شروط مسئولیت کیفری است بنابراین در صورتی که مرتکب مختار نباشد مسئولیت کیفری ندارد مگر در مورد اکراه بر قتل که مقررات خاص آن در مواد ۳۷۵ تا ۳۸۰ قانون مجازات اسلامی بخش تعزیرات آمده است. اکراه در قتل پذیرفته نیست؛ بنابراین:

اکراه شخص بالغ و عاقل: اکراه در قتل مجوز قتل نیست و مرتکب، قصاص می‌شود و اکراه کننده، به حبس ابد محکوم می‌گردد.

اکراه طفل غیرممیز یا مجنون: اگر اکراه شونده طفل غیرممیز یا مجنون باشد فقط اکراه‎کننده محکوم ‌به قصاص است.

اکراه طفل ممیز: اگر اکراه‌شونده طفل ممیز باشد عاقله او دیه مقتول را می‌پردازد و اکراه‎کننده به حبس ابد محکوم می‌شود.

در مورد جنایات موجب قصاص کمتر از قتل، اکراه موجب رفع مسئولیت کیفری و مجازات قصاص از اکراه شونده است. ماده ۳۷۷ قانون مجازات اسلامی بخش تعزیرات در این مورد مقرر می‌کند: «اکراه در جنایت بر عضو موجب قصاص اکراه‌کننده است.

– اکراه در جرایم مستوجب حد:

جرائم حدی عموما جرائمی هستند که مجازات آن در فقه و شرع ما تعیین شده است مانند جرم شراب خواری ، زنا و…اکراه در جرایم حدی نیز از اسباب رافع مسئولیت کیفری است؛ زیرا اختیار و اراده طبق ماده ۱۴۰قانون مجازات اسلامی بخش تعزیرات در جرایم حدی نیز از شرایط عامۀ تکلیف است و اکراه باعث سلب اراده و اختیار مرتکب می‌گردد.

مجازات اکراه کننده در حدود در همۀ موارد ذکر نشده است و به‌طور پراکنده قید شده از جمله مطابق بند (ت) ماده 224 قانون مجازات اسلامی بخش تعزیرات زنای به عنف یا اکراه از سوی زانی موجب مجازات اعدام است همچنین مطابق ماده ۲۳۴ قانون مجازات اسلامی بخش تعزیرات در صورتی که فاعل لواط، دیگری را به این عمل اکراه کرده باشد، مجازات وی اعدام است.

– اکراه و اجبار درنظام کیفری ایران:

برای این که اکراه رافع مسئولیت کیفری باشد باید شرایطی داشته باشد:

• اولین شرط این است که اکراه همراه تهديد اکراه کننده نسبت به جان، ناموس، يا اموال باشد.
• اکراه شونده بداند يا احتمال عقلايى دهد كه اکراه کننده در صورت انجام ندادن دستور فوق، تهديد خود را عملی می کند.
• اكراه كننده توانایی عملی کردن تهدید خود را داشته باشد.

طبق ماده ۱۵۱ قانون مجازات اسلامی؛ هرگاه کسی بر اثر اکراه غیرقابل‌ تحمل مرتکب رفتاری شود که طبق قانون جرم محسوب می‌شود مجازات نمی‌گردد. در جرایم موجب تعزیر(جرائمی که عموما مجازات آن حبس است مثل خیانت در امانت)، اکراه‌کننده به مجازات انجام دهنده جرم محکوم می‌شود. در جرایم موجب حدود و قصاص طبق مقررات مربوط رفتار می‌شود.

این ماده راجع به یکی دیگر از علل تام و کامل مسئولیت کیفری یعنی اکراه است و به اعتقاد حقوقدانان شامل اجبار هم می‌شود؛ زیرا حالت اجبار هم به دلیل فشار غیر قابل ‌تحمل، از فاعل، سلب اختیار می‌کند. تأثیر اکراه فقط در جرایم عمدی نیست بلکه در جرایم غیرعمدی و حتی جرایم خلافی (عدم رعایت نظامات دولتی) نیز امکان رفع مسئولیت کیفری به موجب اکراه و سلب اختیار وجود دارد.اکراه موضوع قانون مجازات اسلامی اکراهی است که به حد اجبار رسیده باشد و اختیار را از فاعل سلب کند.

همچنین بخوانید:

قسمت اول اکراه و اجبار و تفاوت آنها

قسمت سوم اکراه و اجبار و تفاوت آنها