توسط 
ماهیت استیفاء از حق مالکیت و مال در نظام حقوقی ایران
– تعریف استیفاء:
استیفاء در لغت به معنی تمام فرا گرفتن، تمام گرفتن حق یا مال خود از کسی گرفتن. و در اصطلاح حقوقی و به ویژه در مباحث مربوط به منابع تعهد و ضمان قهری به معنی بهره‌مند شدن و انتفاع شخصی بدون انعقاد قرارداد و یا عقد از عمل دیگری (ماده ۳۳۶ قانون مدنی) و یا از مال دیگری با اذن صاحب آن (ماده ۳۳۷ قانون مدنی) می‌باشد و یا از اداره مال دیگری (ماده 306 قانون مدنی) و مربوط به جایی است که شخص با هزینه یا کار دیگری، بر دارایی خود می‌افزاید. استفاده از کار یا مال دیگری گاهی در قالب عقد اجاره است و گاهی خارج از آن که استیفاء نامیده می‌شود.
بطور کلی، استيفاء عبارتست از بهره‌مند شدن شخص از عین يا منافع مال غير بر حسب توافق صريح يا ضمني صاحب مال. در استيفا، از آنجا كه توافق طرفين موجود است يا عقد شباهت دارد عامل يا صاحب مال حسب مورد مستحق اجرت عمل يا اجرت المثل ميباشد مگر معلوم شود عمل تبرعي و يا اذن در انتفاع مجاني بوده است.
به استیفاء کننده از عمل یا مال غیر، مستوفی می‌گویند. (کاتوزیان، ناصر، مقدمه علم حقوق، ص۲۸۶، انتشارات شرکت سهامی انتشار، سال ۱۳۸۳، چاپ ۳۳. )بعضی از اساتید حقوق اظهار نظر کرده‌اند که استیفاء در زمره مسائل مسئولیت مدنی نیست، چون رکن مهم مسئولیت مدنی ضرر و زیان است، در حالی که در استیفاء خسارتی نیست.
– دسته بندی استیفاء :
الف ) استیفای مجاز (مشروع) : استیفاء در صورتی مشروع است که از راه تراضی و با اذن صاحب حق یا فاعل کار صورت پذیرد. در این مفهوم وسیع، هر جا که موجب قرارداد یا قانون، شخصی توانایی بهره‌مند شدن از حق یا کار دیگری را پیدا کند و به آن مبادرت ورزد، استیفای مشروع صورت می‌پذیرد، ولی باید توجه داشت که استیفای مشروع به معنی خاص خود، در جایی به کار می‌رود که شخص بر مبنای یکی از اسباب قانون از مال یا کار دیگری منتفع می‌شود یا حقی را تملک می‌کند، ولی آن سبب در قالب عقد و ایقاع متداول و یا مرسوم نمی‌گنجد. برای مثال کسی که به موجب عقد اجاره از مال دیگری استفاده می‌کند یا بر مبنای جعاله دیگری را تشویق به کاری می‌سازد، آنچه را به دست آورده از راه استیفاء نیست، بلکه به سبب عقد اجاره یا جعاله است.
ب ) استیفای بدون جهت (نامشروع) : استیفای نامشروع در صورتی است که شخص به زیان دیگری و بدون رضای او بر دارایی خویش اضافه کند. (خواه مورد استفاده، مال یا کار باشد) بنابر این هرگاه کسی طلب پرداخته شده را دوباره از مدیون بگیرد، یا طلبی راکه حق دیگری است از مدیون وصول کند و خود بردارد، یا آنچه را در نتیجه عقد فاسد به دست آورده است نگه دارد، یا حاصل دسترنج دیگری را بدون رضای او تملک کند استیفای نامشروع کرده است. این اقدام نامشروع در قانون تجارت استفاده بلاجهت نامیده شده است.(ماده ۳۱۹ قانون تجارت)
– انواع استیفای مشروع:
استیفاء بر سه قسم است:
الف- استیفاء از عمل دیگری،(ماده ۳۳۶ قانون مدنی)
ب – استیفاء از مال دیگری،( ماده ۳۳۷ قانون مدنی)
پ – استیفاء از اداره مال غیر . ( ماده 306 قانون مدنی)
قانون مدنی ایران در ماده ۳۳۶ استیفاء از عمل غیر را این گونه بیان کرده است: «هر گاه کسی بر حسب امر دیگری اقدام به عملی نماید که عرفاً برای آن عمل اجرتی بوده و یا آن شخص عادتاً مهیای آن عمل باشد، عامل مستحق اجرت عمل خود خواهد بود مگر این که معلوم شود که قصد تبرع داشته است.» مانند اینکه شخصی کارگری را که در خیابان آماده به کار بوده است را با اتومبیل خود سوار کند و به منزل خود ببرد و دستور اجرای عملی را به او بدهد، بدون اینکه با او قراردادی ببندد.
ماده ۳۳۷ قانون مدنی شرایط تحقق از مال غیر را معین نموده و چنین بیان می‌دارد: «هر گاه کسی بر حسب اذن صریح یا ضمنی از مال غیر استیفای منفعت کند، صاحب مال مستحق اجرت المثل خواهد بود، مگر اینکه معلوم شود که اذن در انتفاع مجانی بوده است.»
قسمت سوم نوع دیگری از استیفاء است که در ماده ۳۰۶ قانون مدنی آمده است و اداره مال غیر نامیده می‌شود.قانون مدنی ایران در ماده ۳۰۶ قانون مدنی اداره مال غیر را این گونه بیان کرده است «اگر کسی اموال غایب یا محجور و امثال آن را بدون اجازه مالک یا کسی که حق اجازه دارد اداره کند، باید حساب زمان تصدی خود را بدهد، در صورتی که تحصیل اجازه در موقع مقدور بوده یا تاخیر در دخالت موجب ضرر نبوده است حق مطالبه مخارج نخواهد داشت، ولی اگر عدم دخالت یا تاخیر در دخالت موجب ضرر صاحب مال باشد دخالت کننده مستحق اخذ مخارجی خواهد بود که برای اداره کردن لازم بوده است.» که می‌توان این نوع اداره کردن را، اداره فضولی مال غیر نامید.
ارکان تحقق استیفاء از عمل دیگری:
برای تحقق مسئولیت ناشی از استیفاء از عمل غیر و برای ایجاد الزام به پرداخت اجرتالمثل، شرایط و ارکان خاصی باید موجود باشد، که در این قسمت آن شرایط و ارکان بیان می‌شود. مانند اینکه شخصی کارگری که در خیابان آماده به کار بوده است را با اتومبیل خود سوار کند و به منزل خود ببرد و دستور اجرای عملی را به او بدهد، بدون اینکه با او قراردادی ببندد.
- امر استیفاء کننده به انجام عمل،
- اقدام به عمل و انجام دادن کار مورد استفاده توسط عامل،
- بهره بردن و استیفای آمر،
- اجرت داشتن کار در عرف،
- نداشتن قصد تبرع.
نظرات