ماهیت نامزدی و اوصاف آن در نظام حقوقی ایران

– تعریف نامزدی:

کلمه نامزدی به معنای زدن نام است و در آن نام زن به عنوان زوجه بر مرد و نام مرد به عنوان زوج بر زن نهاده می‌شود.به عبارتی نامزدی یا وعده ازدواج، قراردادی است که بین دو نفر، به منظور ازدواج در آینده، نهاده می‌شود.دوران نامزدی دورانی است که پس از توافق اولیه آنها برای ازدواج در آینده آغاز شده و با بستن قرارداد نامزدی یک تعهد اخلاقی ایجاد می‌شود.

نامزدی به مرحله‌ای اطلاق می‌گردد که قبل از انعقاد عقد نکاح قرارگرفته و زن و مرد صرفاً در حال آشنایی با یکدیگر هستند. به همین دلیل، در حقوق به نامزد‌ها عنوان زن و شوهر اطلاق نمی‌گردد و هیچ‌گاه آثار عقد نکاح از قبیل: زوجیت، محرمیت، لزوم تمکین و پرداخت نفقه میان آن‌ها اعمال نخواهد شد.

در قانون مدنی نامزدی که در اصطلاح حقوقی به «وعده ازدواج» نیز تعبیر می‌شود، نوعی قرارداد است که میان زن و مرد به‌منظور ازدواج در آینده بسته می‌شود. این قرارداد برخلاف قرارداد‌های مالی، هم، چون خریدوفروش و اجاره، برای هیچ‌یک از طرفین ایجاد تعهد و التزام نمی‌کند. به‌بیان‌دیگر، هریک از مرد و زن هر زمان که مایل باشند، می‌توانند خود را از قید این قرارداد رها کرده و نامزدی را برهم زنند.

قانون‌گذار ما در قانون مدنی، به‌صراحت اشاره‌کرده است که وعده ازدواج، حتی باوجود پرداخت تمام یا قسمتی از مهریه که میان طرفین برای موقع ازدواج معین گردیده، هرگز زوجیت ایجاد نکرده و تا زمانی که صیغه عقد نکاح میان زن و مرد جاری نشده است، هرکدام از آن‌ها این اختیار را دارد که از وصلت امتناع کرده و طرف دیگر هم نمی‌تواند تنها به جهت این امتناع مطالبه خسارت نماید. این اختیار ریشه در اهمیت بالای عقد نکاح در شرع، قانون و عرف دارد. در حقیقت، قانون‌گذار بدین‌وسیله خواسته است که زن و مرد تا آخرین لحظه فرصت اندیشیدن داشته باشند و از تصمیمات عجولانه و بدون رضایت قلبی خودداری کنند.

– مسئولیت‌ ناشی از نامزدی:

نامزدی دورانی است که مسئولیتی برای هیچ یک از طرفین ایجاد نمی‌کند و قانون فقط طرفین را به جبران خسارت‌هایی که وارد شده ملزم کرده است آن هم در صورتی که طرفین دلیل موجهی برای بر هم زدن نامزدی نداشته باشند. درباره موجه دلیل نیز اگر طرفین خودشان به توافق نرسند، تشخیص با دادگاه است. در واقع انصراف از  نامزدی بدون علت موجه از نظر قانون نوعی سوءاستفاده از حق و یا تقصیر شمرده می‌شود و مسئولیت مدنی برای طرف خاطی به همراه دارد.

در ماده 331 قانون مدنی  آمده است:«هرکس سبب تلف مالی بشود باید مثل یا قیمت آن را بدهد واگر سبب نقص یا عیب آن شده باشد باید از عهده نقص و قیمت آن برآید.»

ضرورت جبران خسارت حتی  در مورد قاضی نیز در اصل 171 قانون اساسی مورد تاکید قرار گرفته است.در اصل  171 قانون اساسی آمده است:«هر گاه در اثر تفسیر یا اشتباه قاضی در موضوع یا در حکم یا در تطبیق حکم بر مورد خاص، ضرر مادی یا معنوی متوجه کسی گردد، در صورت تقصیر، مقصر طبق موازین اسلامی ضامن است و در غیر این صورت خسارت به وسیله دولت جبران می‌شود، و در هر حال از متهم اعاده حیثیت می‌گردد.

– تفاوت نامزدی با عقد:

بر خلاف نامزدی ، عقد یک مرحله قانونی و شرعی است که پسر و دختر رسماً زن و شوهر اعلام میشوند.به همین علت دختر و پسر و خانواده هایشان در برابر یکدیگر متعهد به اصول و قانون های ازدواج هستند. اگر در این زمان سازش بین پسر و دختر و یا خانواده ها وجود نداشته باشد سخت تر از زمان نامزدی میتوان جدا شد که علل آن عبارت اند از:

1. خرج و مخارجی که دو خانواده متحمل شده اند.
2. حس ناامیدی و انگ خوردن پسر یا دختر.
3. کم تر شدن اعتبار خانواده ها( به ویژه در بعضی از فرهنگ ها).

– هدایای نامزدی :

از جمله زیبایی‌های دوران نامزدی دادن هدیه به یکدیگر است؛ کاری که طرفین برای به دست آوردن محبت یکدیگر همچنین ابراز علاقه انجام می‌دهند. اما زمانی که قرار نباشد ازدواجی بین این دو رخ بدهد و طرفین تصمیم به پاره کردن این رشته بگیرند مشکل آغاز می‌شود. در این زمان است که مساله پس گرفتن هدایا اهمیت می‌یابد و مهم می‌شود. یادتان باشد هدایای قبل از جاری شدن صیغه عقد قابل پس‌گیری است و بعد از آن در حکم هبه غیرقابل تقاضا برای پس‌گیری به‌شمار می‌رود. اگر می‌‌خواهید هدایای خود را پس بگیرید باید دادخواستی برای پس گرفتن یا مطالبه اموال به دادگاه  بدهید و تقاضای پس گرفتن آنها را بکنید. مواد 1037 و 1038 قانون مدنی به ترتیب چنین بیان کرده است:«هریک از نامزدها می‌تواند درصورت به هم خوردن وصلت منظور هدایایی را که به طرف دیگر یا ابوین او برای وصلت منظور داده است مطالبه کند اگر عین هدایا موجود نباشد مستحق قیمت هدایایی خواهدبود که عادتاً نگاه داشته می‌شود مگر اینکه آن هدایا بدون تقصیر طرف دیگر تلف شده باشد» و «مفاد ماده قبل، از حیث رجوع به قیمت درموردی که وصلت منظور در اثر فوت یکی از نامزدها به هم خورد محسوس نخواهد بود» .

بنابراین باتوجه به قانون باید بدانید که چنانچه قبل از عقد، از طرف نامزدها یا خانواده‌های آنها هدایایی به طرف دیگر داده شده باشد، در تمام موارد، قابل مطالبه نیست بلکه باید شرایطی باشد تا بتوانید هدیه خود را پس بگیرید که این شرایط شمال موارد ذیل می‌شود:

1. وصلت به هم خورده باشد و بنا نباشد ازدواج صورت گیرد. در این صورت هدایایی که هریک از طرفین به طرف دیگر یا خانواده داده است قابل مطالبه و استرداد خواهد بود.
2. این هدایا به منظور و در راستای وصلت طرفین و نه به انگیزه دیگری تقدیم شده باشد.
3. چنانچه عین هدایا موجود است عین قابل مطالبه و استرداد است لکن چنانچه عین موجود نباشد صرفاً قیمت هدایایی قابل مطالبه است که عادتاً نگاه داشته می‌شود. بر این اساس هدایایی مصرف شدنی که با مصرف عین آن از بین می‌رود از شمول این بند خارج است. هدایا از نوع لباس و عطر از این گونه‌اند.
4. قیمت هدایای نگاه‌داشتنی که تلف شده‌اند در صورتی قابل مطالبه است که بدون تقصیر هدیه گیرنده تلف نشده باشد.
5. به هم خوردن وصلت به دلیل فوت یکی از طرفین نباشد.

– بر هم خوردن نامزدی:

در صورتی که دو نفر با یکدیگر پیمان نامزدی بسته باشند و قول ازدواج به یکدیگر داده باشند و این ازدواج واقع نشود، طرفین می‌توانند هدایایی را که در طول دوران نامزدی به یکدیگر داده‌اند از یکدیگر مطالبه نمایند. اگر عین این هدایا موجود نباشد، طرفین می‌توانند قیمت هدیه را از طرف مطالبه کنند، مگر اینکه هدیه قابل نگهداری نباشد و مصرف شدنی باشد، مانند مواد خوراکی یا اینکه اگر قابل نگهداری است، بدون تقصیر طرف از بین رفته باشد، مثلا انگشتر طلایی را که هدیه گرفته در اثر تصادف مفقود شود. (ماده ۱۰۳۷قانون مدنی)

در مورد هدایای قبل از دوره نامزدی، فقط در صورتی می‌توان هدیه را مطالبه کرد که خود آن هدیه موجود باشد و در آن نیز تغییری از ناحیه هدیه‌گیرنده صورت نگرفته باشد. (ماده ۸۰۳قانون مدنی)

نکته: طرفین می‌توانند نامه‌هایی را که در دوران نامزدی برای یکدیگر فرستاده‌اند از طرف مقابل استرداد کنند، اما اگر این نامه‌ها از بین رفته باشد، نمی‌توان از این بابت خسارتی مطالبه کرد.

– انواع هدایای نامزدی:

1. هدایای مصرف نشدنی:

هدایایی که طبق عرف نگه داشته میشوند مثل جواهرات، اگر خود هدایا موجود باشد، خود قابل مطالبه و پس گرفتن است اما اگر خود هدیه موجود نیست، درصورتی قابل مطالبه است که هدیه گیرنده از قصد آن ها را از بین نبرده باشد،  ولی اگر با قصد آن را از بین برده باشد،قیمت آن قابل مطالبه است.

2. هدایای مصرف شدنی:

هدایای مصرف شدنی مثل عطر که جزء هدایای مصرف شدنی اند ،قیمت آن قابل مطالبه نیست.

– اماکن استرداد شیر بها:

در صورتی که مرد چیزی به عنوان شیر بها برای ازدواج به زن داده باشد اما این وصلت صورت نگیرد، می‌تواند این مبلغ را از زن بگیرد.

– پس گرفتن هدایا در صورت فوت یکی از نامزدها

اگر یکی از نامزدها فوت کرده باشد، طرف دیگر نمی‌تواند قیمت هدایایی را که به نامزد فوت ‌شده داده است مطالبه کند و فقط در صورتی که خود هدایا موجود باشد، حق مطالبه آنها را خواهد داشت.( ماده 1038 قانون مدنی)

– اماکن مطالبه خسارت معنوی:

به‌هم‌زدنِ بی‌دلیل نامزدی، ممکن است به طرف مقابل خسارت روحی و معنوی‌ وارد کند و فرد‌ِ زیان‌دیده می‌تواند به استناد قانون مسئولیت مدنی، از دادگاه درخواست جبران خسارت کند. البته باید گفت که دادگاه در این مورد نیز به‌سختی حکم می‌دهد.

– مرجع صالح رسیدگی به دعاوی ناشی از نامزدی:

رسیدگی به دعاوی دوران نامزدی و خسارات ناشی از بر هم زدن آن و استرداد هدیای دوران نامزدی در صلاحیت دادگاه خانواده است.