بررسی ماهیت جرم و ارکان و انواع آن از منظر نظام حقوق کیفری ایران (قسمت اول)

– تعریف جرم :

در جامعه هر رفتاری که انجام دادن آن و یا ترک آن که در قانون، برای آن مجازات تعیین شده باشد در کل جرم محسوب می گردد. معنی ساده جرم برای همه مشخص است اما آن چیزی که در قانون مشخص شده دارای قواعد و تعاریف نسبتا متفاوتی است. در ماده 2 قانون مجازات اسلامی به تعریف جرم اشاره شده و در ادامه به تشریح آن پرداخته شده است. اگر قصد دارید بدانید جرم چیست و در قانون چه تعریفی دارد پیشنهاد می کنیم این مطلب را بصورت کامل مطالعه نمایید. همچنین در محتوای این مقاله به جزئیات قانونی جرم و مجازات آن اشاره خواهیم کرد.

تعریف قانون از جرم به این صورت است که هر گونه رفتاری اعم از فعل یا ترک فعل که در قانون برای آن مجازات تعیین شده باشد. در تشریح این تعریف می توان گفت که جرم می بایست یک نمود بیرونی داشته و یک رفتار یا ممانعت ممنوعه باشد. برای اینکه رفتاری جرم محسوب شود باید در قانون به عنوان جرم پیشبینی شده باشد و مبنای شرعی تا زمانی که بصورت قانون در نیامده باشد در قضاوت تاثیری ندارد. برای مثال دروغ گفتن در شرع جزو اقدامات زشت و ناپسندیده است اما در قانون بنا به شرایط خاص مانند اثبات شهادت کذب و یا سوگند دروغ آن هم در نزد مقام رسمی و دادگاه می توان شخص را مجرم دانست.

باید توجه داشت تا زمانی که اقدامی در قانون به عنوان جرم شناخته نشده باشد جرم قابل احراز نبوده و آن اقدام جایز است. در واقع هر اقدامی آزاد است مگر غیر قانون. در این شرایط مواردی وجود دارند که بنا بر عرف شرایط رعایت را فراهم می کند اما باز هم نمی توان مبنای مجرمانه بر آن داشت.

– ارکان تشکیل‌دهنده جرم:

بر اساس قانون انواع جرم سه عنصر تشکیل‌دهنده مشترک دارند که به آنها ارکان جرم هم می‌گویند. برای اینکه بتوان عملی را جرم شناخت باید تمام این عناصر وجود داشته باشند:

1- عنصر قانونی: یعنی یک عمل هر چند از نظر عُرف اجتماعی ناپسند باشد، تنها به این دلیل نمی‌توان آن را جرم نامید و برای این کار باید قانون آن عمل را جرم شناخته باشد و برای آن مجازات تعیین کرده باشد.( ماده قانونی پیش بینی شده توسط قانونگذار)

2- عنصر مادی: یعنی فرد باید قصد و نیتی که برای انجام جرم دارد را به صورت فیزیکی انجام داده باشد، به عبارتی دیگر تا زمانی که جرمی عملی نشده باشد قابل مجازات نیست. ( نمود بیرونی اندیشه مجرمانه)

2- عنصر معنوی: به این معنا است که فردی که عملی را انجام می‌دهد باید قصد و نیّت انجام عمل مجرمانه‌ای را داشته باشد یا به عبارتی اراده او از انجام این کار، انجام جرم باشد؛ بر این اساس جرمی که انجام شده باید با اراده و قصد همراه بوده باشد. البته در جرائم غیرعمدی این عنصر شامل تقصیر است.( شرایط ذهنی و احوال مرتکب جرم)

– انواع جرم :

1 – جرم عمدی:

به جرائمی که اراده و قصد مجرم بر انجام آنها باشد، جرم عمدی گفته می‌شود. البته در خصوص جنابات (قتل و ضرب و جرح) طبق قانون مجازات اسلامی در چهار فرض جرم عمدی اتفاق خواهد افتاد:

الف – اگر قصد فردی از انجام یک عمل، ارتکاب جنایت در حق فرد یا اشخاصی معیّن از یک جمع باشد و آن جنایت در عمل نیز اتفاق بیفتد، چه آن عمل از انواعی باشد که باعث وقوع آن جنایت و مشابه آن می‌شود و چه از آن انواع نباشد، جرم عمدی اتفاق افتاده است.

ب – اگر فرد عمدا کاری را انجام دهد که به صورت نوعی موجب وقوع جنایت یا مشابه آن می‌شود، هرچند قصد انجام آن جنایت و مشابه آن را نداشته باشد امّا آگاه بوده باشد که آن کار از انواعی است که موجب ایجاد جنایت می‌شود، جرم عمدی محسوب می‌شود. (در این مورد باید گفت که ناآگاهاه بودن فرد از انجام فعل باید در دادگاه ثابت شود، مگر اینکه وقوع جنایت به دلیل حساسیتی بوده باشد که محل یا فرد آسیب‌دیده داشته است و آن حساسیت نیز شناخته شده نباشد)

پ – اگر فردی قصد انجام جنایتی که اتفاق افتاده را نداشته باشد و عملی هم که انجام داده در خصوص افراد عادی، معمولا موجب وقوع آن جنایت نمی‌شود امّا شرایط خاص فردی که جنایت در حق او انجام شده باعث شده که آن جرم به وقوع بپیوندد، مانند: بیماری، کهولت سن، وضعیت خاص مکانی، زمانی و… به شرط اینکه مجرم از وضعیت خاص آن شخص باخبر بوده باشد و آگاه به وضعیت موجود باشد (این مورد باید در محکمه اثبات شود)، حکم جرم عمدی است.

ت – و در نهایت اگر فرد قصد انجام جنایت را داشته باشد ولی فرد یا جمعیت خاصی را در نظر نداشته باشد که جرم را در حق آنها انجام دهد و جنایت نیز به صورت عملی انجام شود، جرم عمدی اتفاق افتاده است، مانند: بمب‌گذاری در اماکن عمومی.

2 – جرم غیرعمدی:

اگر اراده و نیّت فرد از انجام فعل، وقوع جرم نبوده باشد و نتیجه‌ای که اتفاق افتاده، بر خلاف قصد او به جرم منتهی شده است، جرم غیرعمدی محسوب خواهد شد. بنابراین و برای مثال اگر فردی به دلیل سهل‌انگاری خانه‌ای را به آتش بکشاند مرتکب جرم غیرعمدی شده است.

3 – جرم شبه عمد:

در اصطلاح لغوی جنایاتی (قتل و ضرب‌وجرح) که شبیه به موارد عمدی هستند را جرم شبه عمد می‌گویند.مواردی که از نظر قانون می‌تواند باعث جرم شبه عمد شوند:

– فرض اول- زمانی است که فرد مجرم قصد جنایت بر فرد دیگری داشته باشد ولی نیّت او از انجام آن، جنایتی که اتفاق افتاده نبوده باشد و این عمل از مصادیق قانونی جرائم عمدی نباشد.

– فرض دوم- زمانی است که فرد نسبت به موضوع ناآگاه باشد، مثلا گمان کرده جنایت منجر به آسیب رساندن به یک شیء، حیوان و نظیر آنها است و بعدا معلوم شود که عمل به یک شخص آسیب رسانده است.

– فرض سوم- اگر جنایتی که اتفاق افتاده، از مواردی نباشد که قانون آن را جرم عمد دانسته، هرچند مُقَصّر، فرد انجام دهنده باشد، حکم آن جرم شبه عمد است.

همچنین بیشتر بخوانید :

بررسی ماهیت جرم و ارکان و انواع آن از منظر نظام حقوق کیفری ایران(قسمت دوم)