بررسی ماهیت جرایم قابل گذشت وجرایم غیر قابل گذشت در نظام حقوق کیفری ایران

– تعریف جرم:

هر رفتاری اعم از فعل یا ترک فعل که در قانون برای آن مجازات تعیین شده است جرم محسوب میشود (ماده 2 قانون مجازات اسلامی)

– عناصر جرم :

الف) عناصر قانونی جرم: فعل یا ترک فعلی که قبل از ارتکاب آن در قانون برایش  مجازات تعیین شده باشد عنصر قانونی جرم نامیده میشود.

ب) عناصر مادی جرم: همان شیوه و روش انجام جرم است .

ج) عناصر روانی جرم: نیت و انگیزه ایی که فرد برای دستیابی به آن وارد فاز مادی جرم میشود عنصر روانی نام دارد.

– اقسام جرایم :

جرایم به دو دسته قابل تقسیم هستند:

– جرائم قابل گذشت:

جرائمی میباشند که شروع و ادامه تعقیب و رسیدگی و اجرای مجازات منوط به شکایت شاکی و عدم گذشت وی است.

– گذشت شاکی :

گذشت شاکی از متهم که منجر به صرف نظر او از اعمال مجازات میشود.

در جرائم تعزیری قابل گذشت ،گذشت شاکی یا مدعی خصوصی حسب مورد موجب موقوفی تعقیب یا موقوفی اجرای مجازات است.(ماده 100 قانون مجازات اسلامی)

گذشت باید منجّز باشد و به گذشت مشروط و معلق درصورتی ترتیب اثر داده می شود که آن شرط یا معلق علیه تحقق یافته باشد. همچنین عدول از گذشت، مسموع نیست.

تبصره ۱- گذشت مشروط یا معلق مانع تعقیب، رسیدگی و صدور حکم نیست، ولی اجرای مجازات در جرائم قابل گذشت منوط به عدم تحقق شرط یا معلقٌ علیه است. در این صورت، محکوم علیه با قرار تامین مناسب آزاد می شود.

تبصره۲- تاثیر گذشت قیم اتفاقی، منوط به تایید دادستان است.(ماده 101 قانون مجازات اسلامی)

هرگاه متضررین از جرم، متعدد باشند تعقیب جزائی با شکایت هر یک از آنان شروع می شود ولی موقوفی تعقیب، رسیدگی و اجرای مجازات موکول به گذشت تمام کسانی است که شکایت کرده اند..

حق گذشت، به وراث قانونی متضرر از جرم، منتقل و در صورت گذشت همگی وراث حسب مورد تعقیب، رسیدگی یا اجرای مجازات موقوف می گردد( تبصره ماده 102 قانون مجازات اسلامی)

چنانچه قابل گذشت بودن جرمی در قانون تصریح نشده باشد، غیرقابل گذشت محسوب می شود مگر اینکه از حق الناس بوده و شرعاً قابل گذشت باشد(ماده 103 قانون مجازات اسلامی)

در جرایم قابل گذشت ،شاکی میتواند تا قبل از صدور کیفر خواست ،در خواست ترک تعقیب کند در این صورت دادستان قرار ترک تعقیب صادر میکند شاکی میتواند تعقیب مجدد متهم را فقط برای یک بار تا یک سال از تاریخ صدور ترک تعقیب در خواست نماید.( ماده 79 قانون آیین دادرسی کیفری)

-جرائم غیر قابل گذشت :

جرایمی هستند که شکایت شاکی و گذشت او در شروع به تعقیب و رسیدگی و ادامه آن ها و اجرای مجازات تاثیری ندارد. برای مثال جرمی مانند کلاهبرداری، سرقت و… که احساسات عمومی جامعه را جریحه دار می کنند از جمله جرایم غیرقابل گذشت محسوب می شوند.

دسته بندی جرایم:

الف)عمومی: آحاد افراد جامعه  متضرر میشوند و باعث ایجاد خلل در نظم عمومی جامعه میباشد. به همین دلیل غیر قابل گذشت محسوب میشوند.

ب) خصوصی: فقط یک شخص متضرر میشود و با گذشت شاکی قابل  بخشش است .

تفاوت جرایم قابل گذشت وجرایم غیر قابل گذشت:

1-  در جرایم قابل گذشت گذشت شاکی باعث صدور قرار موقوفی تعقیب (اگر گذشت قبل از صدور حکم قطعی باشد) یا موقوفی اجرا (اگر گذشته بعد از صدور حکم قطعی باشد) می‌شود. ( ماده ۱۰۰قانون مجازات اسلامی) ولی گذشت شاکی در جرایم غیرقابل گذشت از جهات تخفیف است.( بند الف ماده 38 قانون مجازات اسلامی)

2- در حدود( جرایمی که مجازات های آنها در شرع تعیین شده است مانند زنا،لواط و سرقت حدی) گذشت شاکی فقط در دو جرم سرقت و قذف موثر است نه سایر حدود. اما در مورد قصاص و دیه چون قصاص و دیه حق قربانی یا اولیای دم است لذا در تمامی موارد با گذشت قربانی یا اولیای دم، قصاص و دیه ساقط می شود.

3- گذشت، فقط بعد از وقوع جرم موثر است و قبل از وقوع جرم، گذشت وجود ندارد بلکه نام گذشت قبل از وقوع جرم، رضایت است.

4- گذشت می تواند قبل از شروع به تعقیب یا در حین رسیدگی یا بعد از صدور حکم قطعی باشد. تنها استثنای آن سرقت حدی است بر طبق بند ذ ماده ۲۶۸ گذشت شاکی فقط تا قبل از اثبات سرقت موثر است و بعد از آن تاثیری در سقوط مجازات ندارد.

5- گذشت شاکی شامل عوارض بعدی نمی شود. مثلاً اگر الف انگشت دست ب را قطع کند و ب گذشت خود را نسبت به قطع انگشت دست اعلام کند ولی بعد از مدتی در اثر سرایت این جنایت دست به طور کامل قطع شود، چون گذشت فقط نسبت به انگشت بوده نسبت به قطع شدن دست حق شکایت کیفری برای ب وجود خواهد داشت.

6- در جرائم قابل گذشت شاکی در حین اجرای مجازات هم می‌تواند گذشت کند در این صورت قرار موقوفی اجرا صادر شده و باقیمانده مجازات اجرا نمی‌شود. در این مورد بر طبق تبصره ۲ ماده ۲۵ اثر تبعی حکم نیز رفع می شود و مجازات تبعی اعمال نخواهد شد.(مجازات تبعی مجازاتی است که بسته به مورد برای مجرم محدودیتی روبه رو میکند و به نوعی سوسابقه ایجاد می کند. برای مثال شخص تا مدتی نمی تواند وکیل دادگستری باشد یا در شرکت های دولتی استخدام شود)

7- در مواردی که جرم قابل گذشت باشد و آسیب دیده اهلیت برای شکایت نداشته باشد(مثلا مجنون یا صغیر باشند) ولی یا قیم وی می‌تواند نسبت به طرح شکایت اقدام نماید در این مورد اگر بزه‌ دیده ولی یا قیم نداشته باشد یا به آن دسترسی نباشد و نصب قیم نیز موجب فوت وقت یا توجه ضرر به قربانی شود تا حضور و مداخله ولی یا قیم یا نصب قیم و همچنین در صورتی که ولی یا قیم خود مرتکب جرم شده یا مداخله در آن داشته باشد و همچنین اگرآسیب دیده ولی یا قیم او به عللی از قبیل بیهوشی قادر به شکایت نباشد دادستان شخصی را به عنوان قیم موقت تعیین و یا خود، امر کیفری را تعقیب می کند.