بررسی ماهیت عقد هبه در نظام حقوقی ایران(قسمت دوم)

عقد هبه

هبه یکی از اقسام عقود می باشد.

تعريف هبه:«هبه» عبارت است از خارج ساختن مال از ملک خود و به ملک دیگری در آوردن آن به طور رایگان و آن قراردادی است که به ایجاب و قبول احتیاج دارد،به هر لفظی که مقصود را برساند.

ارکان هبه:

به هبه کننده «واهب»، به هبه شده «موهوبٌ له» و به مال مورد هبه «عین موهوبه» گفته می‏شود.

شرط صحت هبه

در صحت هبه،شرط است که قبض و اقباض انجام گرفته باشد. بنابراین، اگر پس از عقد هبه و پیش از قبض و اقباض،واهب یا موهوبٌ له بمیرد،عقد هبه به هم می‏‌خورد و مال به واهب یا وارثان او بر می‏گردد.

قصد قربت در هبه

در هبه،قصد قربت شرط نیستا،ولی اگر به قصد تقرب به خدا باشد بهتر و ثوابش بیش‏تر است.

نوع عقد هبه

هبه از عقدهای جایز است؛یعنی هر گاه «واهب» خواست،می‏تواند آن را به هم بزند و هدیه خود را پس بگیرد،مگر در مواردی که استثناء شده است و در زیر می‌آید.

رجوع از هبه:

آیا شخص می تواند در صورت هبه اموال خود مانند مسکن یا غیرو به همسر یا فرزند خود از هبه رجوع نماید ، ومال را به خود بازگرداند ؟بطور مثال شخصی حدود ده سال پیش مهریه خودش را به همسرش می بخشد ،اما هم اکنون می خواهد که همسرش مهریه اش را به او بازگرداند ، چه اقدامی باید انجام بدهد ؟

طبق ماده 803 قانون مدنی ، بعد از قبض هبه،واهب در صورت بقاء عین موهوبه از هبه رجوع کند مگر در موارد ذیل:  

الف- در صورتی که متهب پدر یا مادر و یا اولاد واهب باشد.

ب- در صورتی که هبه معوض بوده ( یعنی در مقابل گرفتن چیز دیگری بوده است )و عوض هم داده شده است .مثل اینکه شما مهریه را درمقابل یک سفر حج یا چند شاخه گل به همسر خود هبه نموده اید.

ج- در صورتی که عین موهوبه از ملکیت متهب ( کسیکه به اوبخشیده اید ) خارج شده یا متعلق حق غیر واقع شده خواه قهرا مثل اینکه متهب بواسطه فلس (ورشکستگی) محجور شود ،خواه اختیارا مثل اینکه عین موهوبه به رهن داده شود.

. د- در صورتی که در عین موهوبه تغییری حاصل شود

بنابر این در مثال فوق ، زن می تواند در صورت هبه بلاعوض مهریه خود به همسرش ، از هبه رجوع وتقاضای برگشت مهریه را به خود بنماید.

موارد عدم جواز برهم زدن هبه:

هبه معوّض باشد؛یعنی موهوب له نیز در مقابل هدیه واهب، چیزی به او بدهد، چه با شرط قبلی باشد و چه بدون شرط.

بین واهب و موهوب له خویشاوندی نسبی باشد.

واهب در هبه خود قصد تقرّب به خدا کرده باشد (در این صورت نیز هبه معوّض می‏شود؛ چون عوض هبه خود را در واقع،از خدا گرفته است)

عین موهوبه با تصرف موهوب له یا غیر آن از بین نرفته باشد.

موهوب له در عین موهوبه تغییر اساسی داده باشد؛ از قبیل فروش یا هبه به دیگری،بریدن پارچه،آرد کردن گندم و مانند آن.

یکی از طرفین هبه(واهب و موهوب له) بمیرد.

هبه ، در لغت به معنای بخشیدن – دادن چیزی به کسی بدون عوض است.

براساس ماده 795 قانون مدني، هبه عقدي است كه به موجب آن يك نفر مالي را به رايگان به شخص ديگري تمليك مي‌كند؛ به عبارت ديگر او مال خود را به طور مجاني به ملكيت ديگري در مي‌آورد.

در اين عقد سه طرف وجود دارد: واهب، متهب و عين موهوبه؛ واهب كسي است كه مالش را تمليك مي‌كند، متهب كسي است كه مال به ملكيت او در مي‌آيد و عين موهوبه هم مالي است كه مورد هبه واقع مي‌شود.

دریافت مال، لازمه وقوع عقد هبه است

طبق قانون، عقد هبه واقع نمی‌شود، مگر با قبول متهب و قبض او. با توجه به اين تعريف، مادامي كه متهب مال را قبض (دريافت) نكرده باشد، عقد هبه منعقد نشده است؛ بنابراين رجوع هم موضوعيت نمی‌یابد و واهب می‌تواند هر زمان كه بخواهد آن مال را پس بگيرد

اگر عقد هبه منعقد و عين موهوبه هم قبض شده باشد، واهب در صورتي می‌تواند از عقد رجوع كند و مال موهوبه را پس بگيرد كه دو شرط محقق شده باشد:

عين موهوبه موجود باشد.

حق رجوع واهب از بين نرفته باشد. شرط اول كه روشن است؛ چنانچه عين مال از بين رفته باشد؛ ديگر امكان رجوع وجود نخواهد داشت.

مزیت هبه نامه‌های رسمی

هبه‌های با سند رسمی (هبه‌نامه‌هاي رسمي) داراي يك مزيت به خصوص هستند؛ مزيتي كه تنها مختص به آنها است و در دیگر انواع هبه‌ها يافت نمی‌شود.در مورد هبه‌نامه‌هاي رسمي امکان انکار و تردید وجود ندارد؛ بنابراین هیچ‌یک از خواهان و خوانده نمی‌تواند مدعی شود که در صحت و اصالت سند مزبور مردد است؛ چرا که این ادعا از نظر قانونی پذیرفتنی نیست.

اما در مورد هبه‌نامه‌هاي غیر رسمی یا عادی ادعای انکار و تردید مسموع خواهد بود و با طرح هر یک از دو ادعاي انكار يا ترديد دادگاه موظف می‌شود تا بدون تعلل سند را مورد بررسی قرار دهد و بعد از دقت فراوان در مورد اعتبار آن حكم كند.

رجوع از هبه

براي رجوع از هبه‌نامه، واهب به دادگاه حقوقي مراجعه و دادخواست ارائه می‌کند. در محکمه نیز يكي از اين دو حالت ديده می‌شود: نخست اینکه هبه ثبت شده و داراي سند رسمی است. در این حالت واهب بدون اینکه نیاز باشد هبه را به اثبات برساند درخواست رجوع خود را مطرح می‌کند.

اما دیگری، زمانی است که هبه به صورت رسمی به ثبت نرسیده است. (هبه‌نامه عادی یا هبه شفاهی). در این حالت واهب مکلف است تا در دادگاه نخست انعقاد عقد هبه را به اثبات برساند آنگاه اعلام کند که می‌خواهد از عقد رجوع کند.

آيا زني كه مهر خود را به همسرش هبه كرده است می‌تواند از هبه خود رجوع و مهر خود را به صورت مجدد مطالبه كند يا خير؟

لازم می‌دانم تا سه حالت را از یکدیگر تفکیک كنم حالاتی که پيرامون موضوع مهر مطرح می‌شوند و به دلیل شباهت در ظاهر در بسیاری از اوقات از سوی مردم مورد اشتباه قرار می‌گیرند.

حالت اول

زمانی است که زوجه در خصوص مهریه، ما فی‌الذمه زوج را ابراء می‌کند:

به این بیان که می‌گوید از نظر من تو دیگر تکلیفی برای پرداخت مهریه نخواهي داشت؛ این بیان باعث می‌شود تا تکلیف شوهر در ادای مهر به طور کلی ساقط شود.

حالت دوم

زمانی است که زوجه در قبال طلاق، مهریه خود را به شوهر بذل می‌کند:

بذل مهر در طلاق‌های خلع و مبارات انجام می‌شود، به این صورت که زن با پرداخت مالی به شوهر، از او می‌خواهد كه طلاقش دهد. اگر زن در ایام عده طلاق از بذل خود رجوع کند، طلاق ملغي و کان‌لم‌یکن خواهد شد.

حالت سوم

زمانی است که زوجه مهریه خود را به زوج هبه می‌کند:

به این بیان که می‌گوید من مهر خود را به تو بخشیدم؛ در این حالت است که همانند ساير اشكال هبه، تکلیف شوهر در پرداخت مهريه به طور کلی از بین نمی‌رود؛ چراکه زن می‌تواند تحت شرایطی از هبه مزبور رجوع و مهر خود را مطالبه كند.}

هدایای دوران نامزدی:

دوران نامزدی دورانی است که بعد از توافق دو نفر برای ازدواج با یکدیگر تا قبل از عقد نکاح است نامزدی قرارداد و تعهد اخلاقی میان دو طرف با یکدیگر است و یک عقد جایز است،  به این توضیح که هر یک از طرفین می‌توانند از قرارداد صرف نظر کنند و در واقع فسخ قرارداد را بخواهند.

در دوران نامزدی طرفین به یکدیگر هدایایی اهدا می کند (می بخشند) که این هدایا قابل رجوع و پس گرفتن می‌باشند . هدایای دوران نامزدی مطابق با عقد هبه می باشد و قوانین مربوط به هبه را شامل می شود.

از مواد منطبق با هدایای دوران نامزدی میتوان به مواد ١٠٣٧ و ١٠٣٨ قانون مدنی رجوع نمود.

بنابراین طبق ماده ۱۰۳۷ قانون مدنی در صورت بر هم خوردن نامزدی هر یک از نامزدها می تواند هدایایی را که خود و یا والدین او به دیگری بخشیده ، مطالبه کند.

بنابراین از شرایط قابل استرداد بودن هدایای نامزدی:

هدایا باید تنها به منظور وصلتی که قرار بود در آینده صورت بگیرد داده شده باشد نه به منظور دیگری.

هدایایی که تقدیم می شوند باید از جمله هدایایی باشد که مصرف شدنی نباشد مانند خوراک.

هدایای تقدیمی باید عین آنها موجود باشد و از جمله کالای نگاه داشتنی باشند، اگر عین آنها در هنگام مطالبه تلف شده باشند و تلف آن به تقصیر باشد میتوان قیمت آنها را مطالبه کرد.

ماده ۱۰۳۴ تا ماده 1040قانون مدنی

برای استرداد هدایای نامزدی هریک از نامزدها یا وکیل مجرب ایشان میتواند با مراجعه به دفاترخدمات قضایی دادخواست استرداد هدایای نامزدی بدهد و این دادخواست به دادگاه خانواده ارجاع میشود بنابراین طبق ماده ۴ قانون حمایت خانواده دادگاه صالح برای رسیدگی به دعوی استرداد هدایای نامزدی دادگاه خانواده میباشد. لذا در صورتی که استرداد هدایای نامزدی  از جانب زوج باشد باید به دادگاه خانواده محل اقامت زوجه طرح دعوی کند و اگر استرداد هدایای نامزدی به خواسته زوجه باشد میتواند به دادگاه خانواده محل اقامت زوج یا محل اقامت خود طرح دعوی کند. درصورتی که ارزش خواسته تا ٢٠ میلیون تومان باشد دادخواست به شورای حل اختلاف ارجاع میشود.

ماده ۱ تا ماده 15قانون مدنی

هزینه دادرسی برای دادخواست استرداد هدایای نامزدی طبق هزینه دادرسی دعاوی مالی میباشد و اگر ارزش خواسته تا ٢٠ میلیون تومان باشد هزینه دادرسی ۲/۵درصد ارزش خواسته میباشد و اگر خواسته بالای ٢٠ میلیون تومان باشد هزینه دادرسی ۳/۵درصد ارزش خواسته میباشد.

برای ارائه راهکار و گرفتن مشاوره از بهترین وکلای متخصص در هر جای ایران وکیل تیک راهنمای شماست

همچنین بیشتر بخوانید :

بررسی ماهیت عقد هبه در نظام حقوقی ایران(قسمت اول)