ماهیت اعسار و نحوه صدور حکم اعسار در نظام حقوقی ایران

– تعریف اعسار:

اعسار در لغت از عُسر گرفته شده است و به معنای رنج و سختی یا عدم تمکن و عدم دارایی است . در اصطلاح حقوقی اعسار به معنای این است که فرد از نظر مالی در وضعیتی است که امکان پرداخت بدهی هایش را ندارد و زمانی مطرح می گردد که افراد جهت پرداخت هزینه دادرسی و یا مبلغی که در دادرسی بدان محکوم می گردند با مشکل مالی رو به رو شوند و تمکن پرداخت نداشته باشند. اعسار مخصوص افراد عادی است و نه تجار . یعنی اگر یک شرکت ( که یک شخصیت حقوقی است ) قادر به پرداخت بدهی خود نباشد ، معسر نمی شود بلکه تنها افراد عادی هستند که می توانند معسر شوند و  به فردی که تمکن مالی جهت پرداخت هزینه های مزبور را دارا نیست معسر گفته می شود.

– انواع اعسار:

الف – اعسار از هزینه دادرسی:

اعسار از هزینه دادرسی به معنای عدم تمکن و عدم توانایی از پرداخت هزینه دادرسی می باشد. اعسار از هزینه دادرسی ممکن است به جهت عدم تمکن مالی خواهان به صورت مطلق باشد و گاهی نیز خواهان متمکن می باشد اما به مال خویش دسترسی ندارد .(همچون زمانی که مال فرد معسر از هزینه دادرسی در رهن بانک است و امکان فروش وجود ندارد.)

مثال: فردی قصد اقامه دعوایی را بر دیگری دارد اما از پرداخت هزینه دادرسی که به دعوای مزبور تعلق می گیرد عاجز است. در این مواقع اگر قانون گذار حمایتی از این قسم افراد نداشته باشد، مسلما حق افراد بی شماری به جهت عدم تمکن مالی و دارایی زائل می گردد. ازاین رو قانون گذار چنین افرادی را معسر نامیده است و آن ها را از هزینه دادرسی معاف دانسته است.

– آثار حکم قبول اعسار از هزینه دادرسی:

درخواست اعسار چنانچه مورد قبول قرار گیرد،  فرد معسر از پرداخت هزینه دادرسی معاف  می گردد. اما لازم به ذکر است که عدم پرداخت هزینه دادرسی برای خواهان، امر موقتی است و چنانچه خواهان در دعوا پیروز گردد و محکوم به، نصیب او گردد، هزینه دادرسی از محکوم به وصول می گردد.

اعسار از هزینه دادرسی تنها در مورد خود فرد خواهان صدق می نماید  به عبارت دیگر چنانچه فرد معسر از هزینه دادرسی که دعوای او به جهت عدم تمکن مالی وی، بدون پرداخت هزینه دادرسی مطرح شده است فوت نماید و  ورثه وی دعوای مزبور را ادامه دهند، ادعای اعسار مورث  به ورثه او انتقال پیدا نمی کند، یعنی دعوایی که به ورثه منتقل شده است بایستی در صورت تمکن ورثه، همراه با پرداخت هزینه دادرسی باشد و ورثه با این بهانه که مورث آن ها معسر بوده است، نمی توانند از پرداخت هزینه دادرسی شانه خالی نمایند.

نکته: معسر از پرداخت هزینه دادرسی از حق داشتن وکیل معاضدتی و معافیت موقت از پرداخت حق الوکاله بهره مند می گردد.

نکته: معسر از هزینه دادرسی از پرداخت هزینه های نشر آگهی نیز معاف است.

نکته: معسر از هزینه دادرسی از پرداخت دستمزد کارشناس، چنانچه در دعوای مطروحه نیاز به کارشناسی باشد معاف است.

ب -اعسار از پرداخت محکوم به

اعسار از پرداخت محکوم به، به معنای عدم تمکن مالی جهت پرداخت مبلغی است که محکوم علیه در جریان رسیدگی به آن محکوم شده است.

مثال: دعوایی بر علیه فردی اقامه می گردد و فرد مزبور در دعوا اقامه شده محکوم به پرداخت مالی به طرف دیگر می گردد. همچون زمانی که زن جهت مطالبه مهریه دادخواست می دهد و مرد به آن محکوم می گردد. در این زمان چنانچه مرد توانایی پرداخت نداشته باشد، می تواند دادخواست اعسار از پرداخت محکوم به را به محکمه بدهد تا  محکوم به(آنچه بدان محکوم شده است) برای وی تقسیط گردد.

– آثار حکم قبول اعسار از پرداخت محکوم به:

چنانچه فردی در دعوا محکوم به پرداخت مالی به دیگری گردد که تمکن پرداخت آن را نداشته باشد می تواند به دادگاه درخواست اعسار بدهد در این مواقع در صورتی که دادگاه اعسار وی را قبول نماید متناسب با شرایط محکوم علیه بدهی او را تقسیط می نماید.

– راه اثبات اعسار:

جهت اثبات اعسار، چه اعسار از هزینه دادرسی و چه اعسار از  پرداخت محکوم به با شهادت شهود این امر قابل اثبات می باشد.البته در شهادت بابت اعسار لازم است که شهادت شهود به صورت کتبی نیز ضمیمه دادخواست اصلی  به محکمه ارائه شود.

نکته: در سایر دعاوی که به شهادت شهود استناد می گردد، نیازی به استشهادنامه کتبی وجود ندارد اما در دادخواست اعسار حتما باید استشهاد نامه کتبی ضمیمه دادخواست گردد.

در تعداد شهود بدین شکل است که در اعسار از هزینه دادرسی، مدعی اعسار بایستی شهادت 2شاهد را ضمیمه درخواست خود نماید و در اعسار از محکوم به ضمیمه نمودن 4 شاهد به درخواست ضروری است.

– مرجع صالح در رسیدگی به اعسار:

دعوای اعسار به طور کلی بایستی در دادگاهی اقامه شود که صلاحیت رسیدگی به دعوای اصلی را دارد و یا اینکه ابتدائا به دعوای اصلی رسیدگی نموده است.

قانون گذار در ماده 24 قانون آیین دادرسی مدنی نیز این موضوع را بیان داشته است:« رسیدگی به دعوای اعسار به طور کلی با دادگاهی است که صلاحیت رسیدگی نخستین به دعوای اصلی را دارد یا ابتدا به آن رسیدگی نموده است.»

مثال: چنانچه دعوای فردی در مرحله تجدیدنظر مطرح باشد جهت درخواست اعسار بایستی به دادگاه بدوی که ابتدائا به پرونده رسیدگی نموده است رجوع شود.

و یا چنانچه اعسار از هزینه دادرسی مرحله فرجام مدنظر باشد باید به دادگاهی که رای فرجام خواسته را صادر نموده است دادخواست داده شود.در اعسار از پرداخت محکوم به نیز درخواست اعسار بایستی به دادگاهی که ابتدائا به موضوع رسیدگی نموده است، داده شود.

مثال: فردی در دادگاه بدوی به دویست ملیون تومان محکوم می گردد، چنانچه از این حکم تجدیدنظر خواهی بشود و عینا همان نظر مرحله بدوی تایید گردد، در صورتی که محکوم علیه توان پرداخت این مبلغ را نداشته باشد بایستی درخواست اعسار خود را نسبت به پرداخت مبلغ محکوم علیه به صورت یکجا، به دادگاه بدوی تقدیم نماید که در صورت احراز اعسار فرد، محکوم به( مبلغی که بدان محکوم شده است) به صورت قسطی از وی دریافت می گردد.

– زمان تقدیم دادخواست اعسار:

قانون گذار در ماده 505 قانون آیین دادرسی مدنی در باب زمان اقامه ادعای اعسار چنین آورده است:« ادعای اعسار از پرداخت هزینه دادرسی ضمن درخواست نخستین یا تجدیدنظر یا فرجام مطرح خواهد شد. طرح این ادعا به موجب دادخواست جداگانه نیز ممکن است. اظهار نظر در مورد اعسار از هزینه تجدید نظرخواهی و یا فرجام خواهی با دادگاهی می باشد که رای مورد درخواست تجدید نظر و یا فرجام را صادر نموده است.»

خواهان اعسار می تواند دادخواست اعسار را در 2 مقطع  مطرح نماید:

الف ) تقدیم دادخواست همراه با دعوی اصلی

هر دعوایی که مطرح می گردد هزینه دادرسی بدان تعلق می گیرد که بایستی توسط خواهان دعوا پرداخت گردد. چنانچه فردی که دادخواست جهت دعوایی ارائه می دهد، توان پرداخت هزینه دادرسی نداشته باشد، می تواند هنگامی که برای آن دعوا دادخواست می دهد اعسار از هزینه دادرسی را نیز ضمن همان دادخواست اصلی ارائه دهد.

ب ) تقدیم دادخواست اعسار با دادخواست جداگانه

خواهان می توان به صورت مستقل جهت اعسار از هزینه دادرسی و یا اعسار از محکوم به دادخواست مجزا و مستقلی بدهد. تا دادگاه در صورت صلاحدید و احراز شرایط، او را از هزینه دادرسی موقتا معاف و یا مبلغ محکوم به را برای وی تقسیط نماید.

اعسار به معنای این است که فرد از نظر مالی در وضعیتی است که امکان پرداخت بدهی هایش را ندارد .

– نحوه تقسیط محکوم به

ماده ۱۱ قانون نحوه اجرای محکومیت های مالی:« در صورت ثبوت اعسار، چنانچه مديون متمکن از پرداخت به نحو اقساط شناخته شود، دادگاه ضمن صدور حکم اعسار با ملاحظه وضعيت او مهلت مناسبي براي پرداخت مي دهد يا حکم تقسيط بدهي را صادر مي کند. در تعيين اقساط بايد ميزان درآمد مديون و معيشت ضروري او لحاظ شده و به نحوي باشد که او توانايي پرداخت آن را داشته باشد.

تبصره ۲- هر يک از محکوم له يا محکوم عليه مي توانند با تقديم دادخواست، تعديل اقساط را از دادگاه بخواهند. دادگاه با عنايت به نرخ تورم بر اساس اعلام مراجع رسمي قانوني کشور يا تغيير در وضعيت معيشت و درآمد محکوم عليه نسبت به تعديل ميزان اقساط اقدام مي کند.»

– تفاوت اعسار و ورشکستگی:

اگر تاجر در تادیه وجوهی که بر عهده اوست دچار توقف شود و به واسطه این توقف و به منظور حفظ حقوق طلبکارانش، از تصرف در اموال خود ممنوع شود، به چنین حالتی که تاجر از تصرف در اموال خود منع می شود، ورشکستگی گویند اما اعسار یعنی شخص به واسطه نداشتن دارایی یا دسترسی نداشتن به اموالش، توانایی پرداخت هزینه دادرسی یا دیون خود را ندارد. علی ایحال طبق نظر وکیل خوب تجاری و پایه یک دادگستری (آقای فیض آبادی) تفاوت های اعسار و ورشکستگی به شرح ذیل می باشد:

1 – حکم اعسار ویژه اشخاص غیر تاجر و حکم ورشکستگی ویژه تجار است.

2 – در صورت صدور حکم اعسار، شخص مُعسِر از تصرف در اموال خود ممنوع نمی شود و این در حالیست که صدور حکم ورشکستگی، تاجر ورشکسته از تصرف دراموال خود ممنوع می شود.

3 – نسبت به شخص متوفی، حکم ورشکستگی قابل صدور می باشد ولی حکم اعسار نسبت به متوفی معنایی ندارد و قابل صدور نیست.

4-  طبق نظر وکیل خوب تجاری و مشاور حقوقی (آقای فیض آبادی) اگر نسبت به شخصی، حکم ورشکستگی صادر شده باشد و او فوت کند، تصفیه طبق همان قواعد تصفیه امور ورشکستگی ادامه می یابد اما اگر نسبت به شخصی حکم اعسار صادر شده باشد و او فوت نماید، حکم اعسار بلااثر شده و ورّاث او نمی توانند از آن حکم استفاده کنند.

5 ـ-با توجه به تجارب وکیل خوب تجاری و متخصص در امور حقوقی( آقای فیض آبادی) حکم ورشکستگی تاجر را در وضعیت تصفیه جمعی وارد می کند یعنی مدیر تصفیه مطالبات او را وصول می کند و از طلبکاران او دعوت می کند تا تمام دیون تاجر به نسبت حصه غرمایی پرداخت شود اما حکم اعسار، شخص را فقط از پرداخت یک باره دین معاف می کند و نسبت به سایر دیون او تاثیری ندارد.

6- در مورد تجّار، حکم اعسار از هزینه دادرسی صادر نمی شود مگر صرفاً در خصوص کسبه جزء، بنابراین در مورد کسبه جزء، اعسار از هزینه دادرسی پذیرفته شده است. اما در مورد تجّار و کسبه جزء، اعسار از محکوم به، پذیرفته نیست.