اعسار و آثار ناشی از آن

ماهیت اعسار و آثار ناشی از آن در نظام حقوقی ایران

فردی که به حکم قانون بدهکار شمرده می شود و محکمه و دادگاه صالح طلبکار را برای دریافت طلب خود ذیحق تشخیص می دهد بعد از مراجعه به محکوم علیه و بدهکار ممکن است با ناتوانی او از پرداخت مواجه شود که حسب مورد ناتوانی طرف از پرداخت می تواند در قالب اعسار تعریف شود علاوه بر اینها یک تاسیس و مفهوم قدیمی هم در قانون وجود دارد که مقتبس از شرع است تحت عنوان افلاس که البته با قانون گذاری فعلی مفهوم افلاس نسخ و حذف گردیده است.

– تعریف اعسار و معسر :

1. اعسار: در حقوق ایران به وضعیت شخص غیر تاجری گفته می‌شود که به دلیل عدم دسترسی به مال خود یا کافی نبودن دارایی، قدرت پرداخت دیون (بدهی‌ها) یا هزینه دادرسی خود را نداشته باشد. اعسار معادل کلمه فقهی افلاس است. اعسار بدهکار معمولاً با اعتراف تمامی یا برخی طلب‌کاران به اعسار وی و نیز شهادت دو مرد عادل ثابت می‌شود. بر خلاف ورشکستگی تجاری، معسرمحجور محسوب نمی‌شود و می‌تواند در اموال خود تصرف کند.
2. معسر: کسی است که ، به واسطه عدم کفایت دارایی یا عدم دسترسی به مال خود، قادر به تادیه قادر به تادیه مخارج محاکمه یا دیون خود نباشد. معسر طبق قانون اعسار مصوب 1313: « کسی است که به واسطه عدم کفایت دارایی یا عدم دسترسی به مال خود، قادر به تادیه مخارج محاکم یا دیون خود نباشد.»البته اعسار به غیر تاجر اختصاص دارد. کسی نیز معسر شناخته می شود که دادگاه وجود این حالت را در او احراز کرده باشد.حکم اعسار که به درخواست معسر صادر می شود و ناظر به دین خاص است، موجب سقوط دین نخواهد شد، بلکه فقط مهلتی در پرداخت دین به معسر می دهد و در هر موقع که معسر به تادیه تمام یا قسمتی از بدهی خود متمکن گردد، ملزم به تادیه آن است.

– اقسام دادخواست اعسار :

1. اعسار از هزینه دادرسی: اعسار از هزینه دادرسی به معنای عدم تمکن و عدم توانایی از پرداخت هزینه دادرسی می باشد.مثلاً فردی قصد اقامه دعوایی را بر دیگری دارد اما از پرداخت هزینه دادرسی که به دعوای مزبور تعلق می گیرد عاجز است. در این مواقع اگر قانون گذار حمایتی از این قسم افراد نداشته باشد، مسلما حق افراد بی شماری به جهت عدم تمکن مالی و دارایی زائل می گردد. ازاین رو قانون گذار چنین افرادی را معسر نامیده است و آن ها را از هزینه دادرسی معاف دانسته است.

بعبارت دیگر ، اعسار از هزینه دادرسی ممکن است به جهت عدم تمکن مالی خواهان به صورت مطلق باشد و گاهی نیز خواهان متمکن می باشد اما به مال خویش دسترسی ندارد .(همچون زمانی که مال فرد معسر از هزینه دادرسی در رهن بانک است و امکان فروش وجود ندارد.)معسر از هزینه دادرسی کسی است که به واسطه عدم کفایت دارایی یا عدم دسترسی به مال خود، به طور موقت قادر به تادیه آن نیست.ادعای اعسار از پرداخت هزینه دادرسی ضمن درخواست نخستین با تجدید نظر یا فرجام مطرح خواهد شد.طرح ادعای اعسار از هزینه دادرسی به موجب دادخواست جداگانه نیز ممکن است.

نکته: اظهار نظر در مورد اعسار از هزینه تجدید نظر خواهی و یا فرجام خواهی با دادگاهی می باشد که رای مورد درخواست تجدید نظر یا فرجام را صادر نموده است.

نکته: در صورتی که دلیل اعسار شهادت شهود باشد، باید شهادت کتبی حداقل دو نفر از اشخاصی که از وضعیت مالی و زندگانی او مطلع می باشند به دادخواست ضمیمه شود.

هزینه دادرسی عبارت است از:

الف)  هزینه برگ هایی که به دادگاه تقدیم می شود،

ب ) هزینه قرارها و احکام دادگاه.

نکته: از تاجر دادخواست اعسار پذیرفته نمی شود. تاجری که مدعی اعسار نسبت به هزینه دادرسی می باشد باید برابر مقررات قانون تجارت، دادخواست ورشکستگی بدهد.

– آثار حکم قبول اعسار از هزینه دادرسی:

درخواست اعسار چنانچه مورد قبول قرار گیرد،  فرد معسر از پرداخت هزینه دادرسی معاف  می گردد. اما لازم به ذکر است که عدم پرداخت هزینه دادرسی برای خواهان، امر موقتی است و چنانچه خواهان در دعوا پیروز گردد و محکوم به، نصیب او گردد، هزینه دادرسی از محکوم به وصول می گردد.معسر از پرداخت هزینه دادرسی از حق داشتن وکیل معاضدتی و معافیت موقت از پرداخت حق الوکاله بهره مند می گردد.معسر از هزینه دادرسی از پرداخت هزینه های نشر آگهی نیز معاف است.معسر از هزینه دادرسی از پرداخت دستمزد کارشناس، چنانچه در دعوای مطروحه نیاز به کارشناسی باشد معاف است.اعسار از هزینه دادرسی تنها در مورد خود فرد خواهان صدق می نماید  به عبارت دیگر چنانچه فرد معسر از هزینه دادرسی که دعوای او به جهت عدم تمکن مالی وی، بدون پرداخت هزینه دادرسی مطرح شده است فوت نماید و  ورثه وی دعوای مزبور را ادامه دهند، ادعای اعسار مورث  به ورثه او انتقال پیدا نمی کند، یعنی دعوایی که به ورثه منتقل شده است بایستی در صورت تمکن ورثه، همراه با پرداخت هزینه دادرسی باشد و ورثه با این بهانه که مورث آن ها معسر بوده است، نمی توانند از پرداخت هزینه دادرسی شانه خالی نمایند.

2. اعسار از پرداخت محکوم به: اعسار از پرداخت محکوم به، به معنای عدم تمکن مالی جهت پرداخت مبلغی است که محکوم علیه در جریان رسیدگی به آن محکوم شده است.مثلاً دعوایی بر علیه فردی اقامه می گردد و فرد مزبور در دعوا اقامه شده محکوم به پرداخت مالی به طرف دیگر می گردد. همچون زمانی که زن جهت مطالبه مهریه دادخواست می دهد و مرد به آن محکوم می گردد. در این زمان چنانچه مرد توانایی پرداخت نداشته باشد، می تواند دادخواست اعسار از پرداخت محکوم به را به محکمه بدهد تا محکوم به(آنچه بدان محکوم شده است) برای وی تقسیط گردد.

مرجع رسیدگی به دعوای اعسار در مورد محکوم به محکمه ای است که بدایتا به دعوی رسیدگی کرده است. دعوای اعسار در مورد محکوم به، به طرفیت محکوم له دعوای اصلی اقامه خواهد شد.

-آثار حکم قبول اعسار از پرداخت محکوم به:

چنانچه فردی در دعوا محکوم به پرداخت مالی به دیگری گردد که تمکن پرداخت آن را نداشته باشد می تواند به دادگاه درخواست اعسار بدهد در این مواقع در صورتی که دادگاه اعسار وی را قبول نماید متناسب با شرایط محکوم علیه بدهی او را تقسیط می نماید.

3. اعسار در مقابل اجرائیه ثبتی:دعوای اعسار در مورد محکوم به در مقابل اوراق اجرائیه ثبت اسناد، در محکمه محل اقامت مدعی اعسار اقامه خواهد شد.دعوای اعسار در مورد محکوم به در مورد ورقه لازم الاجرای ثبت اسناد به طرفیت متعهدله اقامه خواهد شد.در صورتی که ادعای اعسار در مورد محکوم به باشد، در ضمن رد حکم اعسار، مدعی اعسار را به پرداخت وجوه ذیل محکوم می کند:

الف – مخارج محاکمه اعسار معادل دو برابر مخارج معمولی

ب – حق الوکاله وکیل از بابت محاکمه اعسار در صورتی که وکیل کالت شخص معسر را موقتا و به طور مجانی قبول کرده باشد و به شرط تقاضای وکیل

– راه های اثبات اعسار:

جهت اثبات اعسار، چه اعسار از هزینه دادرسی و چه اعسار از  پرداخت محکوم به با شهادت شهود این امر قابل اثبات می باشد.البته در شهادت بابت اعسار لازم است که شهادت شهود به صورت کتبی نیز ضمیمه دادخواست اصلی  به محکمه ارائه شود.لازم به ذکر است که در سایر دعاوی که به شهادت شهود استناد می گردد، نیازی به استشهادنامه کتبی وجود ندارد اما در دادخواست اعسار حتما باید استشهاد نامه کتبی ضمیمه دادخواست گردد.در تعداد شهود بدین شکل است که در اعسار از هزینه دادرسی، مدعی اعسار بایستی شهادت 2شاهد را ضمیمه درخواست خود نماید و در اعسار از محکوم به ضمیمه نمودن 4 شاهد به درخواست ضروری است.

– مزایای اثبات اعسار:

پس از اثبات اعسار، معسر می تواند از مزایای زیر استفاده نماید:

1-معافیت موقت از تادیه تمام یا قسمتی از هزینه دادرسی در مورد دعوایی که برای معافیت از هزینه آن، ادعای اعسار شده است.

2- حق داشتن وکیل معاضدتی و معافیت از پرداخت حق الوکاله.

هر گاه معسر به تادیه تمام یا قسمتی از هزینه دادرسی متمکن گردد، ملزم به تادیه آن خواهد بود. همچنین اگر با درآمدهای خود بتواند تمام یا قسمتی از هزینه دادرسی را بپردازد، دادگاه با در نظر گرفتن مبلغ هزینه دادرسی و میزان درآمد وی و هزینه های ضروری زندگی، مقدار و مدت پرداخت هزینه دادرسی را تعیین خواهد کرد.

– زمان تقدیم دادخواست اعسار:

قانون گذار در ماده 505 قانون آیین دادرسی مدنی در باب زمان اقامه ادعای اعسار چنین آورده است:ادعای اعسار از پرداخت هزینه دادرسی ضمن درخواست نخستین یا تجدیدنظر یا فرجام مطرح خواهد شد. طرح این ادعا به موجب دادخواست جداگانه نیز ممکن است. اظهار نظر در مورد اعسار از هزینه تجدید نظرخواهی و یا فرجام خواهی با دادگاهی می باشد که رای مورد درخواست تجدید نظر و یا فرجام را صادر نموده است.

خواهان اعسار می تواند دادخواست اعسار را در 2 مقطع  مطرح نماید:

1- تقدیم دادخواست همراه با دعوی اصلی:هر دعوایی که مطرح می گردد هزینه دادرسی بدان تعلق می گیرد که بایستی توسط خواهان دعوا پرداخت گردد. چنانچه فردی که دادخواست جهت دعوایی ارائه می دهد، توان پرداخت هزینه دادرسی نداشته باشد، می تواند هنگامی که برای آن دعوا دادخواست می دهد اعسار از هزینه دادرسی را نیز ضمن همان دادخواست اصلی ارائه دهد.

2- تقدیم دادخواست اعسار با دادخواست جداگانه:خواهان می توان به صورت مستقل جهت اعسار از هزینه دادرسی و یا اعسار از محکوم به دادخواست مجزا و مستقلی بدهد. تا دادگاه در صورت صلاحدید و احراز شرایط، او را از هزینه دادرسی موقتا معاف و یا مبلغ محکوم به را برای وی تقسیط نماید.

– مرجع صالح در رسیدگی به اعسار:

دعوای اعسار به طور کلی بایستی در دادگاهی اقامه شود که صلاحیت رسیدگی به دعوای اصلی را دارد و یا اینکه ابتدائا به دعوای اصلی رسیدگی نموده است.قانون گذار در ماده 24 قانون آیین دادرسی مدنی نیز این موضوع را بیان داشته است:رسیدگی به دعوای اعسار به طور کلی با دادگاهی است که صلاحیت رسیدگی نخستین به دعوای اصلی را دارد یا ابتدا به آن رسیدگی نموده است.مثال: چنانچه دعوای فردی در مرحله تجدیدنظر مطرح باشد جهت درخواست اعسار بایستی به دادگاه بدوی که ابتدائا به پرونده رسیدگی نموده است رجوع شود.و یا چنانچه اعسار از هزینه دادرسی مرحله فرجام مدنظر باشد باید به دادگاهی که رای فرجام خواسته را صادر نموده است دادخواست داده شود.در اعسار از پرداخت محکوم به نیز درخواست اعسار بایستی به دادگاهی که ابتدائا به موضوع رسیدگی نموده است، داده شود.مثال: فردی در دادگاه بدوی به دویست ملیون تومان محکوم می گردد، چنانچه از این حکم تجدیدنظر خواهی بشود و عینا همان نظر مرحله بدوی تایید گردد، در صورتی که محکوم علیه توان پرداخت این مبلغ را نداشته باشد بایستی درخواست اعسار خود را نسبت به پرداخت مبلغ محکوم علیه به صورت یکجا، به دادگاه بدوی تقدیم نماید که در صورت احراز اعسار فرد، محکوم به( مبلغی که بدان محکوم شده است) به صورت قسطی از وی دریافت می گردد.

– آثار ناشی از طرح دعوای اعسار:

دعوای اعسار اعم ار اینکه راجع به هزینه دادرسی یا محکوم به یا سند لازم الاجرای ثبتی و امثال آن باشد، از دعاوی غیر مالی است و آثار زیر بر آن بار می شود:

الف – هزینه دادرسی دعوای اعسار از پرداخت محکوم به یا اجرائیه ثبتی به ماخذ غیرمالی مطالبه و وصول می شود.

ب – حق الوکاله وکیل مدعی اعسار یا خسارت حق الوکاله وکیل طرف، به ماخذ دعاوی غیر مالی معین می گردد.

– آثار رد دادخواست اعسار:

در مورد رد دادخواست اعسار به راه های زیر رفتار می شود:

در صورتی که ادعای اعسار برای معافیت از مخارج عدلیه باشد، محکمه در ضمن حکم رد اعسار، مدعی اعسار را به پرداخت وجوه ذیل محکوم خواهد کرد:

الف – دو برابر مخارج دعوای اصلی در مرحله ای که برای معافیت از مخارج آن عرضحال اعسار داده شده در صورت تعقیب دعوای اصلی و در غیر اینصورت معادل آن مخارج،

ب – حق الوکاله وکیل از بابت محاکمه در صورتی که وکیل وکالت شخص معسر را موقتا و به طور مجانی قبول کرده باشد و به شرط تقاضای وکیل.

نکته: لازم به ذکر است دعوای اعسار یعنی اثبات عجز و عدم تمکن جهت پرداخت دیون خود می باشد، چنین عنوانی ذاتا یک دعوای غیر مالی بوده است.

در مورد رد دادخواست اعسار به طرق زیر رفتار می شود:

در صورتی که ادعای اعسار در مورد محکوم به باشد، محکمه در ضمن رد حکم اعسار، مدعی اعسار را به پرداخت وجوه ذیل محکوم می نماید:

الف – مخارج محاکمه اعسار معادل دو برابر مخارج معمولی

ب – حق الوکاله وکیل از بابت محاکمه اعسار در صورتی که وکیل وکالت شخص معسر را موقتا و به طور مجانی قبول کرده باشد و به شرط تقاضای وکیل